Immunoloog Bart Lambrecht: ‘We leven te proper en dat speelt ons parten in deze pandemie’

Een beetje viroloog waren we al van bij de start van de coronapandemie, die van exponentiële curves en reproductiegetallen alledaagse gespreksonderwerpen maakte. Sinds omikron op ons muurtje van immuniteit inbeukt, zijn we ook allemaal amateur-immunoloog, bezorgd om de staat van onze antilichamen. Wanneer immunoloog en longarts Bart Lambrecht over zijn onderzoeksdomein vertelt, schemert bewondering door voor ons ingenieuze afweersysteem en het wonderlijke orgaan dat onze longen zijn. “We schrokken in het begin enorm van wat dit virus in de longen aanricht”, zegt Lambrecht. “Maar dankzij de onvoorstelbare herstelcapaciteit van onze longen houden zelfs patiënten die met zwaar aangetaste longen op de afdeling intensieve zorg belanden daar meestal geen blijvende schade aan over. Al blijft dit virus toch iets dat je liever niet in je lijf krijgt.” 

De directeur van het Centrum voor Inflammatieonderzoek aan het Vlaams Instituut voor Biotechnologie (VIB) en de UGent, doet al sinds het begin van de pandemie onderzoek naar wat dit nieuwe coronavirus in ons lichaam aanricht en hoe we daar iets kunnen tegen doen.

Al snel werd duidelijk dat het ons eigen afweersysteem is dat voor ernstige ziekte zorgt. Begrijpen we inmiddels goed hoe dat komt?

“Ja. De ziekte bestaat uit twee fases. In de eerste fase zie je vooral banale symptomen zoals een verstopte neus, koorts en spierpijn, die je ook bij griep ziet. Bij Covid-19 komt daar ook nog het typische geur- en smaakverlies bij.

“Ongeveer 10 procent van de geïnfecteerden belandt na een tijdje in een tweede fase en krijgt ernstige longklachten zoals kortademigheid. Bij die mensen zie je een overmatige reactie van het immuunsysteem. Die kan gepaard gaan met een zogenoemde ‘cytokinestorm’ waarbij je ook buiten de longen ontstekingen krijgt. De longen trekken dan afweercellen aan die te veel cytokines of ontstekingsstoffen produceren. Door die heftige ontstekingsreactie komt de zuurstofopname in het gedrang.”

Zijn we intussen ook beter in staat daar iets aan te doen?

“De verhoogde aanwezigheid van cytokines kunnen we meten in het bloed. En we weten dat we met reumamedicatie die overmatig actieve afweercellen tot bedaren kunnen brengen, omdat je bij reuma ook overmatige ontstekingen ziet. Maar toen we in één van onze studies ruim 300 covidpatiënten reumamedicijnen toedienden, leek dat aanvankelijk geen effect te hebben op hun overlevingskansen.

“Inmiddels weten we dat daar twee verklaringen voor zijn. In gelijkaardige studies in andere landen zoals het Verenigd Koninkrijk was er wel een effect. Het risico om te overlijden is er voor iemand die op intensieve ligt twee keer zo hoog als bij ons: 30 procent tegenover 15 procent. Onze standaardzorg is erg goed, onder meer dankzij goede protocollen voor het rigoureus draaien van patiënten tijdens de beademing. Daardoor valt het verschil tussen een extra behandeling met reumamedicatie en de controlegroep in België minder hard op.”

Maar dat verschil is er wel degelijk?

“Ja, we kunnen de kans op overlijden met ongeveer 30 procent verminderen. Die geneesmiddelen werken dus wél, maar alleen als je ze aan de juiste patiënten geeft, en op het juiste moment in het ziekteverloop. Dat is de tweede verklaring waarom we het effect aanvankelijk niet oppikten.

“In verder onderzoek ontdekten we dat mensen die verhoogde waarden van bepaalde stoffen in het bloed hebben, zoals het eiwit suPAR, baat hebben bij die middelen. Zo zijn we steeds beter in staat om deze dure geneesmiddelen gericht in te zetten. Dat is het soort gepersonaliseerde geneeskunde waar we in de toekomst meer naartoe zullen evolueren.”

Gebeurt dat al in de praktijk?

“Neen. De bloedtesten die nodig zijn om patiënten te selecteren worden momenteel nog niet terugbetaald, maar het RIZIV is daar mee bezig.”

Artsen hebben inmiddels ook verschillende antilichamen als therapie ter beschikking. Hoe zit het met hun werkzaamheid tegen omikron?

“Sommige werken minder goed. Het antilichaam Xevudy van GSK dat we in ons land gebruiken, werkt nog, maar we moeten er wel een hogere dosis van toedienen.

“Het is niet uitgesloten dat er op een dag een variant de kop opsteekt waartegen de huidige antilichamen helemaal niet meer werken. Maar je kunt die therapieën vrij snel aanpassen. Daarnaast werken wetenschappers aan volgende generatie antilichamen met een bredere werking. Mijn VIB-collega’s Xavier Saelens en Nico Callewaert werken met start-up bedrijf Exevir ook aan een monoklonaal antilichaam dat als voordeel heeft dat het bindt op een zone in het stekeleiwit waar weinig mutaties voorkomen. De klinische proeven lopen nog. Op basis van de eerste resultaten lijkt ook dat nog te werken tegen omikron.”

Ons land heeft 10.000 coronapillen van Merck en 10.000 pillen van Pfizer besteld, die artsen binnenkort zullen kunnen inzetten. Wat verwacht u daarvan?

“Het is goed dat we ook over middelen beschikken die het virus zelf aanvallen, zoals we die voor influenza al jaren hebben. Je kan ermee vermijden dat iemand op intensieve zorg terechtkomt.

“10.000 dosissen zijn natuurlijk snel op en de medicijnen zijn niet zonder bijwerkingen. Ik vermoed dat ze in eerste instantie zullen voorbehouden zijn voor bijvoorbeeld de vroege aanpak van een uitbraak in rusthuizen. Hoe artsen ze precies zullen inzetten, is nog niet beslist.”

Kinderen worden zelden ernstig ziek. Weten we hoe dat komt?

“Dat zie je ook bij andere ziektes zoals de griep. De slijmvliezen in hun longen spelen daarbij een belangrijke rol. Die zijn in staat indringers snel onschadelijk te maken door de productie van interferonen, een soort lichaamseigen antivirale middelen. Kinderen worden continu blootgesteld aan allerlei virussen. Daardoor staat hun afweersysteem optimaal afgesteld om met infecties om te gaan. De kracht van die zogenoemde aangeboren afweer neemt mettertijd af. Maar ook op latere leeftijd is immuniteit een kwestie van training.”

Hoe bedoelt u?

“We zien bijvoorbeeld dat de pandemie in Afrika met minder complicaties verloopt. Het immuunsysteem van de mensen wordt er continu blootgesteld aan infectieziekten zoals malaria, tbc en chronische worminfecties. Die enorme druk op het immuunsysteem traint de afweer, waardoor die beter gewapend is tegen nieuwe ziekteverwekkers.”

Die training heeft natuurlijk zo zijn nadelen.

“Uiteraard, en het is te midden van alle aandacht voor corona goed om te beseffen dat in grote delen van de wereld jaarlijks miljoenen mensen sterven aan infectieziekten.

“Maar er zijn ook onschuldigere manieren om je immuunsysteem te trainen. Mijn onderzoeksgroep doet al jaren onderzoek naar de effecten van boerderijstof. We zien dat er bij kinderen die opgroeien op boerderijen minder allergieën en auto-immuunziekten voorkomen. En als je muizen stof uit boerderijlucht laat inademen, en ze vervolgens blootstelt aan een virus, dan worden ze niet ziek.

“Wij proberen nu te achterhalen welke stoffen precies voor dat beschermend effect zorgen. Meestal gaat het om stukjes celwand van bacteriën. Mijn droom is om op termijn een soort puffer te ontwikkelen waarmee we bij jonge kinderen het afweersysteem kunnen trainen om zo allergieën te voorkomen.”

Alsof ze op een boerderij zouden wonen?

“Precies, zonder dat ze moeten verhuizen. Al is dat niet het volledige verhaal. Ook gevarieerde en natuurlijke voeding speelt een rol. Als je proefdieren rauwe of minimaal gepasteuriseerde melk geeft, beschermt hen dat ook tegen allergie. Vermoedelijk omdat er bepaalde suikers inzitten die de darmflora stimuleren, die stuk gaan bij pasteurisatie. We leven tegenwoordig te proper en eten eentonig, quasi steriel voedsel, waardoor ons immuunsysteem steeds minder geprikkeld wordt. Sinds de Tweede Wereldoorlog komt allergie vier keer vaker voor.”

Speelt onze propere levensstijl ons ook parten in deze pandemie?

“Dat denk ik wel. Als je veel in aanraking komt met bacteriën en beschikt over een gevarieerde darmflora, dan vormen zich T-cellen met ontstekingsremmende werking. Het zijn de vredesactivisten van ons immuunsysteem. Onder het motto ‘nooit meer oorlog’, pakken ze iedere heftige ontstekingsreactie in het lichaam aan. Het maakt niet uit wie de indringer is, ook wanneer dat een nieuw virus dat ze nog niet eerder hebben gezien. Maar ons afweersysteem is het de voorbije 50 jaar verleerd te vechten. Komt er dan eens iets nieuws voorbij, dan krijg je een overreactie.”

Een ernstige complicatie bij kinderen is het zogenoemde Multisysteem Inflammatoir Syndroom of MIS-C. Is dat ook een immuniteitskwestie?

“Dat is opnieuw een gevolg van een overreactie van het immuunsysteem. Het probleem treedt zo’n vier tot zes weken na een infectie op. De patiëntjes maken hoge koorts, tot 41 °C, krijgen bloedvatontstekingen en hevige diarree.”

Weten we hoe dat komt?

“Bij sommige kinderen zorgt het virus voor een overmatige stimulatie van een volledige familie T-cellen. Sommige van die T-cellen keren zich vervolgens tegen de cellen in de darm en de bloedvatwanden, met hevige ontsteking tot gevolg. Dat proces van T-cel stimulatie vraagt tijd, wat verklaart waarom de problemen even op zich laten wachten.”

Beschermt vaccinatie hiertegen?

“Dat was een belangrijke vraag. Want de vaccins beschermen in de eerste plaats tegen ernstige ziekte, terwijl MIS-C zich ook na een milde infectie kan voordoen.

“Sinds we de kinderen ouder dan twaalf vaccineren, zien we dat het probleem in die leeftijdsgroep fors is afgenomen. Dat doet mij vermoeden dat de vaccins ook in de groep vijf- tot elfjarigen tegen MIS-C zullen beschermen.”

Verschillende kinderartsen oordelen dat voor gezonde kinderen de medische baten van vaccinatie beperkt zijn.

“We zien MIS-C bij ongeveer één op de 3.000 geïnfecteerde kinderen. Dat is gezien de huidige infectiecijfers niet niets. Vanop een afstand beschouwd is dat zeldzaam. Tot je kind opgenomen wordt op intensieve zorg. Het is best een heftig ziektebeeld. Ik ben nog geen ouders tegengekomen die in zo’n geval blij waren niet voor vaccinatie te hebben gekozen.”

Van de vaccins weten we inmiddels dat ze de verspreiding van het virus minder goed tegengaan dan we hadden gehoopt. Maar zo verrassend is dat niet.

“Nee. Ze wekken in de eerste plaats antistoffen op in de bloedbaan. Om de verspreiding tegen te gaan van een virus dat via de luchtwegen binnenkomt, zou het interessanter zijn om antistoffen aan te maken die terechtkomen in de slijmvliezen in neus, ogen en longen. Daar is een ander soort vaccin voor nodig.”

Waarom zijn die dan niet veel vroeger ontwikkeld?

“Er lopen momenteel proeven met een vaccin dat je via een neusspray moet toedienen. Maar de ervaring daarmee is beperkt, en je krijgt zoiets niet opgeschaald om op korte termijn miljarden mensen te vaccineren. Er is een reden waarom de snelle mRNA-technologie het gehaald heeft.”

Het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) plaatste recent vraagtekens bij het herhaaldelijk toedienen van boosters als strategie, uit vrees voor ‘overbelasting’ van het immuunsysteem. Wat is probleem?

“Als je de T-cellen van het afweersysteem te vaak stimuleert met hetzelfde antigen, kunnen ze lui worden. Maar als het virus zich blijft aanpassen, is dat sowieso nog weinig zinvol en zullen we de vaccins moeten aanpassen, waardoor dat probleem zich niet zal voordoen. Zoals we jaarlijks onze griepvaccins aanpassen op basis van een wereldwijd surveillantiesysteem dat in de gaten houdt welke varianten er circuleren. Mogelijk krijgen we voor dit coronavirus een gelijkaardig systeem.”

Anderzijds verbetert onze afweer bij elke prik en infectie. Zal dat op een gegeven moment dan niet volstaan?

“Dat is het best case scenario en mogelijk een voordeel van omikron, dat erg veel mensen zal infecteren, sommigen misschien al voor de tweede keer. Tel daarbij de vaccinaties, en dan is de hoop dat steeds meer mensen in staat zijn dit virus af te slaan. Er zullen dan nog steeds mensen in de problemen komen, maar we zullen er kunnen mee samenleven zonder dat de ziekenhuizen overstromen.”