De knoop die de federale regering niet krijgt doorgehakt: waarom is het zo moeilijk om de energiefactuur te doen dalen? 

De maandelijkse voorschotfacturen voor elektriciteit en gas zijn momenteel astronomisch hoog, met vaak verdubbelingen en zelfs verdrievoudigingen van de verschuldigde bedragen in vergelijking met enkele maanden geleden. Gisteren nog vergaderden de topministers van de federale regering tot diep in de nacht over manieren om die prijsstijgingen onder controle te krijgen. Zonder resultaat.

De energiefacturen, waar zowel de Vlaamse als de federale regering belastingen en accijnzen op heffen, zijn dan ook een complex kluwen waar een heel politiek steekspel rond woedt.

Neem nu de passage van federaal minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen) in "De afspraak" op 13 januari. Ze zei toen dat de facturen zelfs nog hoger hadden kunnen zijn als de federale regering haar aandeel in de factuur niet eerder al wat had hertimmerd door een resem heffingen te vervangen door één accijns: “Er is een prijsstijging van 30 euro vermeden dit jaar.” In "De zevende dag" betwistte Bert Wollants (N-VA) dat cijfer. Volgens hem ging het om een besparing van slechts 3 euro, en werd de overige 27 euro gerealiseerd door geplande verhogingen te schrappen.

In de televisie- en radiostudio's volgde een welles-niettesspelletje tussen de Vlaamse en de federale regeringen, die elkaar ervan beschuldigden de grootste hap uit de energiefactuur te nemen:

Maar wat staat er op het spel in de onderhandelingen? Welk niveau neemt er op dit moment de grootste hap uit de energiefactuur? En wat is er al gerealiseerd om die factuur onder controle te houden? 

Onze redactie dook in de facturen voor gas en elektriciteit voor januari 2021 én januari 2022. Die gegevens zijn vrij beschikbaar op de website van de Vlaamse energieregulator VREG. We gingen uit van een gemiddeld Vlaams gezin dat een jaarlijks elektriciteitsverbruik heeft van 3.500 kWh met een dubbele teller (1.900 kWh nachtverbruik en 1.600 kWh dag), en een dat op een jaar 23.260 kWh gas verbruikt. Op die manier konden we de verschuivingen van de kosten in kaart brengen.

Sinds de energiecrisis vorig najaar uitbrak, hebben zowel de Vlaamse als de federale regeringen maatregelen genomen om de stijging van de energiefacturen te beperken. De federale regering verlengde de uitbreiding van het sociaal tarief tot eind maart. Dat was een stevige tegemoetkoming aan de minder gegoede gezinnen. Vanochtend kwam er overigens een signaal dat de regeringspartijen het tarief willen verlengen tot eind juni. Maar ook de heffingen en belastingen op de gas- en elektriciteitsfacturen zouden worden aangepakt. Zo zou ook de middenklasse, die niet in aanmerking komt voor het sociaal tarief, de energierekeningen minder scherp zien stijgen. 

Vanaf 1 januari zouden die maatregelen ingaan. Terwijl de Vlaamse regering een aantal toeslagen schrapte, zette de federale regering al haar heffingen en toeslagen om in één accijns. Dat is dus de accijns waar Van der Straeten het over had in "De afspraak".

De federale regering overwoog ook even de btw op energieverbruik te verlagen, maar zag daar voorlopig van af. Al is het plan nog niet helemaal van tafel. Toen begin dit jaar de energieprijzen alweer met tientallen procenten de hoogte in schoten, stelde federaal minister van Financiën Van Peteghem (CD&V) opnieuw voor om de btw te verlagen.

Die btw is de verantwoordelijkheid van de federale regering. En ze blijft een zorgenkind. 

Een gemiddeld Vlaams gezin betaalde op 1 januari 2022 maar liefst 605,75 euro méér aan de federale overheid via zijn energiefactuur dan een jaar geleden. En dat kwam vooral door de stijging van de btw, die goed was voor bijna 595 euro extra. Ook een kleine stijging van de federale transportkosten zette de factuur verder onder druk.

Maar merkwaardig genoeg zijn ook de hervormde accijnzen, die dus moeten helpen om de prijzen opnieuw onder controle te brengen, mee verantwoordelijk voor een prijsstijging in vergelijking met januari vorig jaar. Dat blijkt uit rekenwerk van onze redactie en werd bevestigd door de Vlaamse energieregulator VREG.  In vergelijking met vorig jaar betaalt een gemiddeld Vlaams gezin op dit moment jaarlijkse 95,66 euro aan accijnzen, plus nog een kleine restheffing van 3,71 euro. Dat is 8,83 euro meer dan in januari vorig jaar. Toen betaalde datzelfde gezin voor al zijn heffingen en taksen samen 90,54 euro. 

Dat is natuurlijk een momentopname. Afhankelijk van de uitkomst van de onderhandelingen in de schoot van de federale regering, zou het kunnen dat die kostenpost de volgende maanden verder wordt teruggeschroefd of tot nul wordt herleid.

Waarom hebben de accijnzen de prijzen dan toch doen stijgen, als het net de bedoeling was dat die de factuur zouden milderen? Dat is onduidelijk, maar heeft mogelijk te maken met de subsidies van de windmolenparken op zee. Die kosten zijn zo goed als volledig overgeheveld naar de nieuwe accijnzen, maar de impact daarvan werd elders op de rekening niet gecompenseerd. 

De geschrapte kosten voor offshoresubsidies werden bij de accijnzen bijgeteld. Door stijging van de subsidies in 2021 tegenover 2020 kwam daar tien euro bovenop. Die tien euro extra werd maar gedeeltelijk gecompenseerd door lagere accijnzen op de gasfactuur. Die werden ongeveer 2,7 euro goedkoper. Blijft over: een meerkost van een kleine 9 euro tegenover vorig jaar.

Terwijl het federale aandeel van de energiefactuur groter werd, ging er aan de Vlaamse kant wel iets af: 42,1 euro aan heffingen en nog eens 6,58 euro aan Vlaamse transportkosten (vooral gas). In totaal een kleine 49 euro minder, dus.

Hetzelfde beeld tekent zich af op de gasfactuur. Op te merken valt dat de Vlaamse transportkosten van gas zijn gedaald. Dat komt vooral door de controle van de Vlaamse energieregulator de VREG. Die houdt de prijzen van het transport van gas en elektriciteit nauwlettend in het oog: daardoor zijn de netkosten de afgelopen jaren in Vlaanderen almaar gedaald.

Als we even de btw buiten beschouwing laten, zijn de overheidsheffingen op onze elektriciteits- en gasfacturen het voorbije jaar dus naar omlaag gegaan. Maar dat heeft enkel te maken met de Vlaamse ingrepen. Bovendien wordt de lastenvermindering van netto ongeveer 35 euro helemaal weggeveegd door de gestegen btw op energieverbruik.

Die btw is op een jaar tijd voor een gemiddeld gezin met maar liefst 595 euro gestegen. Als je daar de gedaalde heffingen op onze energiefacturen van aftrekt (btw, accijnzen en heffingen samen), dan is de energiefactuur voor een gemiddeld gezin nog steeds met zowat 560 euro toegenomen.

De btw, die enorm gestegen is, wordt federaal geïnd. Daardoor is het federale aandeel op de elektriciteitsfactuur voor het eerst in decennia groter geworden dan het Vlaamse aandeel.

Hoe groot die aandelen dan precies zijn? Het deel dat de federale regering kan aansturen, bedraagt nu ruim 23 procent. Dat gaat dan over de btw, maar ook over accijnzen en de kosten voor het transport van elektriciteit over hoogspanningsleidingen. Het Vlaamse aandeel, dat bestaat uit taksen en heffingen, en kosten voor transport van elektriciteit over het distributienetwerk, bedraagt bijna 21 procent. De kosten van de stroom zelf nemen nu bijna 56 procent van de factuur in beslag, net iets meer dan de helft dus.