Het plaatje is heel anders dan een jaar geleden: wie belandt vandaag nog in het ziekenhuis met Covid-19? En in welke fase zitten we nu?

Eerst een mondje Grieks

Niet alleen het Griekse alfabet maar ook Griekse woorden zijn essentieel om mee te zijn met de virologische ellende. Sinds een jaar of twee ondervinden we wat ‘pandemie’ betekent: een besmettelijke ziekte die zich snel over alle (‘pan’ in het Grieks) volkeren (‘volk’ is ‘demos’ in het Grieks) verspreidt. Het verschil met een epidemie is dat die huishoudt onder een groot aantal mensen in een welbepaalde bevolking.

Van de directeur-Europa bij de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) mogen we ondertussen hopen op een ‘pandemisch eindspel’. En Spanje wil Covid-19 voortaan als ‘endemie’ beschouwen. Ook die term doemt nu vaker op. Maar wat betekent hij? 

Een endemie is een ziekte die binnenin (‘endon’ in het Grieks) een bevolking blijft voorkomen zonder dat men ze elders oploopt. De ziekte is altijd aanwezig bij een beperkte groep en kan nog venijnig de kop opsteken, maar van exponentiële stijgingen is geen sprake. De ziektelast is relatief constant. Voorbeelden zijn de seizoensgriep, hiv of waterpokken bij kinderen.

Een endemische ziekte kan dus redelijk mild tot dodelijk zijn. “Hoe ziekmakend of dodelijk die is, bepaalt niet of een ziekte endemisch is”, verklaart viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven). “Het belangrijkste kenmerk van de endemie is dat ze relatief constant en voorspelbaar is, dus zonder de typische pieken en dalen in de pandemie”, zegt Van Ranst. “Dat voorspelbare kan binnen een jaar spelen, met seizoensopflakkeringen, maar ook over langere periodes. Zo kennen we om de drie jaar ongeveer een opstoot van het parvovirus. Dat DNA-virus kan bij kinderen milde uitslag, bij volwassenen gewrichtsontstekingen en bij zwangeren een miskraam en andere zware complicaties veroorzaken.

Zet de pandemie stappen richting endemie?

De coronapandemie toont nog geen voorspelbaar patroon met een constant maar beperkt aantal besmettingen. Met zo’n 50.000 per dag en maandag zelfs 73.000 is het aantal nieuwe gekende besmettingen nooit zo hoog geweest, en het neemt nog toe.

Bovendien blijkt voorspellen altijd lastig. Enkele weken geleden voorzagen de Belgische experts een piek midden januari, nu verwacht viroloog Steven Van Gucht (Sciensano) die piek eerder midden volgende week of maximaal een week later.

Ook blijft het aantal ziekenhuisopnames toenemen. Steeds meer personeelsuitval door de vele besmettingen betekent ook uitgestelde zorg. “Dat kun je geen gestabiliseerde situatie noemen zoals bij een endemie”, stelt Van Ranst.

Wanneer kunnen we dan wel van een endemie spreken?

Na de invoering van de coronabarometer verklaarde Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) dat ‘fase geel’ het moment  is waarop je van pandemie naar endemie overgaat.

Maar dat is te kort door de bocht. “We zullen nooit  op pakweg 24 april 2022 om 15 uur in de namiddag kunnen melden dat we in een endemie zijn beland”, duidt Van Ranst. “Daarvoor is de definitie niet strak genoeg. De term endemie is eerder voor de geschiedschrijving. Wanneer we binnen een paar jaar zien dat corona sinds de winter van 2022 elk jaar in de winter terugkomt en dan ongeveer evenveel schade aanricht, kunnen we Covid-19 endemisch noemen.”

Experts zijn echter wel optimistisch omdat er sprake is van ‘de grote ontkoppeling’. Ondanks het ongezien grote aantal besmettingen en stijgend aantal ziekenhuisopnames, daalt nu het aantal doden en zwaar zieken.

Zo is het dagelijks aantal nieuwe ziekenhuisopnames geklommen van 95 op 27 december vorig jaar naar 342 afgelopen woensdag. Maar het wekelijks aantal nieuwe doden is gezakt van 165 naar 62. En sinds 11 december vorig jaar is het totaal aantal mensen op intensieve zorg meer dan gehalveerd, van 839 naar 366 afgelopen dinsdag.

Het zijn lang niet de enige cijfers die de grote ontkoppeling illustreren.

“In vorige golven moest zo’n 5 procent van de besmette mensen in het ziekenhuis worden opgenomen, nu is dat minder dan 1 procent”, zegt Van Gucht. “En in de derde golf stroomde een kwart van de gehospitaliseerden door naar intensieve zorg. Nu is dat nog maar 11 procent. Er liggen nu nog meer dan 300 mensen met Covid-19 op intensieve zorg, wat net te veel is voor een normale werking. Maar begin december lag dat cijfer boven de 800, terwijl het aantal bevestigde besmettingen toen een heel stuk lager lag (met in de eerste week van december tussen de 9.000 à 20.000 nieuwe bevestigde besmettingen per dag, BDB). ”

De ontkoppeling is niet ‘de start van de endemie’, wel een essentiële voorwaarde om ooit van een endemie te kunnen spreken.  Van Ranst: “Nu wachten we op een zoveelste piek maar we weten niet wat daarna komt. Maar door de ontkoppeling zijn we hoopvol.” 

Desondanks worden sommigen nog altijd zo ziek dat ze naar het ziekenhuis moeten. 

Wie zijn de mensen die vandaag in de ziekenhuizen terechtkomen?

Het aantal dagelijkse nieuwe ziekenhuisopnames stijgt nog en ligt nu op ruim 300. Ter vergelijking: op de ergste piek, begin november 2020, was dat meer dan dubbel zoveel. En op intensieve daalt het aantal patiënten nu dus. Bijna niemand belandt daar met een omikronbesmetting omdat die variant, die nu 94 procent van de besmettingen uitmaakt, er moeilijk in slaagt tot in de longen schade aan te richten. “Het gaat op intensieve vooral nog om mensen die daar al lang liggen door toedoen van delta”, zegt Van Ranst.

Wie er in de ziekenhuizen bij komt, is vaak niet gevaccineerd.

Vaccinatiestatus

Tussen 3 en 16 januari was 54 procent van de nieuw gehospitaliseerden niet gevaccineerd. Op intensieve zorg is hun aandeel nog groter, namelijk bijna driekwart (72 procent). Dat terwijl het aandeel van de bevolking dat niet dubbel gevaccineerd is met 23 procent van alle Belgen ruim drie keer kleiner is dan het aantal gevaccineerden.

Dat illustreert hoezeer vaccinatie beschermt tegen ziekenhuisopname. Bij de risicogroep van 65-plussers reduceert vaccinatie inclusief booster het risico op ziekenhuisopname met 84 procent in vergelijking met niet gevaccineerd zijn. Het risico op een opname op intensieve zakt voor die groep met 94 procent tegenover een niet-gevaccineerde.

Leeftijd

Heel oude en heel zieke mensen lopen nog altijd de grootste risico’s, maar het idee dat het virus alleen maar ‘dikke, zieke oudjes’ velt, klopt nog altijd niet. Integendeel, wie nu gehospitaliseerd wordt is ietsje jonger en heeft ietsje minder vaak onderliggende ziektes dan eerder in de pandemie.

Zowat de helft is ouder dan zestig jaar. Het gros zijn tachtigplussers. In de week van 17 tot 23 januari maken zij 25 procent van het aantal gehospitaliseerden uit, gevolgd door de zestigers en zeventigers (23 procent). De derde grootste groep zijn 20- tot 39-jarigen, die toch 15 procent van het aantal gehospitaliseerden vormen. Veertigers en vijftigers zitten de daar nipt onder (13 procent).

Op intensieve zorg is in de periode tussen 3 en 16 januari iets meer dan de helft van de mensen tussen 60 en 79 jaar en ongeveer een derde is tussen 40 en 59 jaar. Het aandeel heel oude mensen van boven de 80 is laag (zo’n 5 procent), net zoals het percentage kinderen en jongeren.

Ook jongere mensen komen dus in het ziekenhuis terecht, nu zelfs vaker dan eerder. Niet alleen is ruim 15 procent van de gehospitaliseerden nu twintiger of dertiger, de kleinsten van nul tot vijf jaar nemen een nog iets groter aandeel in (16,7 procent).

Dat plaatje is anders dan een jaar geleden. Toen was de grootste groep gehospitaliseerden ouder dan 80 (42 procent) en nam dat aandeel stelselmatig af per leeftijdsgroep tot 5,5 procent die tussen 20 en 39 waren en 0,7 procent die tussen nul en zes jaar waren.

Het verschil in vaccinatiegraad is de belangrijkste verklaring. Zo zijn de kleinsten het minst gevaccineerd terwijl ook zij aan de enorme viruscirculatie blootgesteld zijn. En terwijl 87 procent van de 75 tot 84-jarigen geboost is, is dat bij de 35- tot 44-jarigen maar 60 procent.

“De vaccinatie, ook met de booster, is het laagst bij de jongste bevolking”, zegt Geert Molenberghs (KU Leuven/UHasselt). “En dan zorgt delta, maar ook omikron, in die jongere groepen toch voor hospitalisatie, zij het nauwelijks op intensieve zorg. Omgekeerd hebben de oudsten het snelst en het volledigst de booster gekregen. Dat heeft nog voor behoorlijk wat bescherming gezorgd, vooral in de deltaperiode, maar nu ook in de omikronperiode.”

Sciensano wijst erop dat ook de eigen risico-inschatting speelt. “Een mogelijke hypothese voor het grotere aantal jongere ziekenhuispatiënten zonder onderliggende ziektes kan zijn dat deze groep het risico op een zware Covid-19-infectie lager inschat en daardoor geen vaccin liet zetten”, staat in een recent rapport.

Gedrag is ook een deel van de verklaring. “De meest kwetsbaren gedragen zich het meest voorzichtig. In woon-zorgcentra gelden nog veiligheidsprotocollen en in het algemeen letten ouderen vaak nog goed op”, zegt Van Gucht. “Dat is bij de jongere mensen sterk veranderd. Ook dat zorgt voor iets meer jonge gehospitaliseerden. Niet alleen het virus en onze opgebouwde immuniteit maar ook ons gedrag bepaalt de situatie.”

Onderliggende ziektes

Parallel met de iets jongere leeftijd tonen de ziekenhuisstatistieken nu ook wat minder onderliggende ziektes. Iets meer dan de helft van de patiënten heeft nu één of meerdere ‘onderliggende aandoeningen’. Meer specifiek tonen cijfers uit de week van 16 januari dat ruim een derde minstens twee onderliggende aandoeningen heeft en dat zo’n 18 procent er minstens één heeft.

Voor deze maand januari noteert Sciensano dat bijna een kwart van alle gehospitaliseerden een hoge bloeddruk heeft. Achttien procent kampt met een hart- en vaatziekte en 15 procent met diabetes. Ook heeft 10 procent obesitas en 15 procent een immuunziekte.

Op de intensieve zorg hebben Covid-19-patiënten vaker andere aandoeningen. Bijna de helft heeft in de meest recente data minstens twee aandoeningen zoals een hartkwaal, diabetes of obesitas.

Een jaar geleden waren iets meer ziekenhuispatiënten met onderliggende ziektes belast, vooral omdat ze dus wat ouder waren. Ruim de helft van alle patiënten, ook op intensieve, had toen minstens twee aandoeningen.

Hoe zit het met de zieken thuis?

De allergrootste groep besmetten en zieken ligt gelukkig niet in het ziekenhuis. Hoe zij het precies stellen wordt niet geregistreerd, maar huisartsen hebben er zicht op.

“Denk aan een piramide”, zegt professor huisartsgeneeskunde Dirk Devroey (VUB). “Er is een hele brede basis van besmetten die nergens last van hebben. Die laag is een stuk breder dan in de vorige golven. Ook de groep met milde klachten is groot. Ze zijn enkele dagen moe of hebben pijn aan keel, spieren of hoofd. Hoesten en koorts zien we veel minder in deze golf. Maar als die symptomen er zijn, is de kans wel groot dat je besmet bent.”

Doorgaans duren de ziekteklachten maar een paar dagen. “Wat we wel nog niet weten, is hoeveel mensen op langere termijn met long covid zullen zitten”, zegt Devroey.

Kleinere groepen zijn zwaarder ziek, met in de top van de piramide de mensen die net niet in het ziekenhuis belanden. “Onderschat dat niet. Daar zitten ook jongere mensen zonder onderliggende ziektes bij”, zegt Roel Van Giel, voorzitter van huisartsenvereniging Domus Medica. “Soms kunnen zuurstoftherapie of cortisone dan helpen. De veel grotere groep die minder last heeft, heeft voldoende aan uitzieken met de medicijnen die je ook bij griep neemt.”

Antivirale medicatie die je thuis kan nemen, vergelijkbaar met antibiotica, is nog niet te koop maar wel in aantocht. Huisartsen kunnen zich binnenkort inschrijven voor studies met medicijnen in pilvorm van Merck MSD en Pfizer. Het federaal Kenniscentrum voor Gezondheidszorg bereidt die nu voor. Zo zullen sommige patiënten die medicatie, die erg duur is, kunnen nemen. Maar het duurt nog maanden vooraleer ze bij de apotheek te koop is. Dat zal dan wel tegen een ‘normale’ prijs zijn, weet het KCE.

Dat een erg grote groep geen of maar kort van de besmetting last heeft, draagt bij aan de hoopvolle stemming bij virologen en epidemiologen. De vijand is massaal onder ons, maar een steeds grotere massa merkt er bijna niets van. Dat sluit aan bij het concept van de endemie. Alleen moet de pandemie dus nog krimpen, stabiliseren en voorspelbaar worden vooraleer we die term echt kunnen omarmen.