Sander Schimmelpenninck over de groeiende ongelijkheid en woede: ‘Veel mensen zijn dolende narcisten geworden’
Of het nu coronawappies of deeltijds werkende vrouwen zijn, Sander Schimmelpenninck (37) schiet altijd met scherp. In een docuserie wil de Nederlandse columnist-edelman de ongelijkheid aan de kaak stellen. ‘Veel mensen zijn dolende narcisten geworden.’
Sander Schimmelpenninck kreeg van zijn ouders een deftige achternaam, een adellijke titel en een paar honderdduizend euro. De halftijdse journalist en voltijdse polemist is niet het type van pour vivre heureux, vivons cachés: hij begint de zesdelige tv-serie Sander en de kloof – te bekijken op VPRO – met al die feiten op zijn winnend ticket uit de geboorteloterij. Inclusief talloze beelden van het imposante landgoed dat zijn ouders in Twente bezitten.
De documentaire onderzoekt hoe het komt dat de vermogensongelijkheid in Nederland zo veel groter is dan in andere landen. “Ik heb mijn privéfinanciën zeker niet met het allergrootste gemak in het programma gegooid, maar het was onontkoombaar. Ik wilde het gras voor de voeten van al mijn critici wegmaaien, want er bestaan behoorlijk wat vooroordelen over mij.”
Hoezo?
“Nou ja. Ik zou enorm rijk en onnoemelijk verwend zijn. Ergens snap ik die vooroordelen wel: ik ben nu eenmaal moeilijk te plaatsen. Nederland is veranderd in een behoorlijk rechts land en ik word ‘links’ genoemd.
“Omdat bevoorrechte mensen niet links zouden kunnen zijn, vermoeden velen dat ik een of ander duister belang heb. De mensen zijn zo weinig met het collectief bezig dat iemand die tegen zijn eigen belang pleit meteen onbegrijpelijk en verdacht is.”
Ik ga het toch vragen: waarom pleit u tegen uw eigen belang?
“Nederland is het meest Amerikaanse land van Europa geworden. Erg gevoelig voor geld; de mythe van de selfmade man is hier zeer hardnekkig. De rijkenmarketing is extreem succesvol. De gewone man in de straat gelooft: als je ontzettend hard werkt, kom je er wel.
“In werkelijkheid wordt de kloof tussen rijk en arm steeds groter, waardoor de gelijke kansen slinken. De gewone man stemt op rechts omdat ze graag bij de winnaars willen horen. Links, dat is voor de losers. De armen stemmen dus tegen hun eigen winkel.”
U staaft uw beweringen met een statistiek van de Wereldbank, waaruit blijkt dat in geen enkel land ter wereld de vermogensongelijkheid groter is dan in Nederland. Maar klopt dat wel?
“In alle eerlijkheid moet ik toegeven dat die statistiek omstreden is. De pensioenen worden er niet in mee geteld. Waar het mij om draait, is dat we in Nederland een erg platte cultuur hebben. Of, met een mooier woord: een egalitaire cultuur. Maar die cultuur strookt niet met de financiële werkelijkheid.
“Daar ligt een groot verschil met België, waar je echt nog wel oude geslachten en oud geld hebt. Keurige mensen met clubjes en landgoederen. Meer zo’n supertoplaag van 1 procent die in de banken – zoals Fortis – of andere bedrijfstakken heeft geïnvesteerd.”
U komt toch ook uit een adellijke familie?
“Maar dat stelt echt niks voor. Mijn familie is napoleontische adel, wat betekent dat wij piepjonge edelen zijn. Een beetje nouveaux riches eigenlijk.” (lacht)
Hoe breed is die ‘bovenlaag’ in Nederland?
“Ik noem hen de ‘10 procent’ om het verschil te duiden met de ‘1 procent’ van Occupy Wall Street. Advocaten, makelaars, ondernemers. Dat zijn wel niet allemaal miljonairs. Ik ben bang dat ik alsnog een van hen ben.
“Na mijn studies rechten in Rotterdam werkte ik enkele jaren in de Zuidas (de financiële wijk in Amsterdam, red.). Die bovenlaag koestert de illusie dat ze niet rijk is omdat ze met behoorlijk veel zijn. Ze legt dus ook geen verantwoording af voor haar rijkdom. Ze bepalen wel vaak de mindset van het land. Dat is juist die rijkenmarketing.”
Is de kloof in Nederland de laatste twee decennia dan zoveel groter geworden?
“Ja. Wij hebben immense prijsstijgingen op de huizenmarkt en vette economische jaren achter de rug. En we hebben een heel gunstig belastingstelsel voor rijken. Nederland is eigenlijk het enige beschaafde land zonder (vermogens)winstbelasting.”
België heeft evenmin een aparte vermogensbelasting.
“In Nederland moet je niet eens belasting betalen wanneer je je huis dankzij het gunstige economische tij met een gigantische winst doorverkoopt (De Nederlanders hebben geen specifieke belasting wanneer je je woning met meerwaarde verkoopt, red.). De vennootschapsbelasting is heel bescheiden. De gemiddelde erfbelasting zit op 8 procent. Winsten worden in Nederland heel vriendelijk behandeld. De belastingdruk op kapitaal is de laatste decennia zwaar teruggeschroefd terwijl de belasting op arbeid gelijk is gebleven.
Is minister-president Mark Rutte (VVD) in uw ogen de boosdoener?
“Rutte heeft de boel alleszins niet beter gemaakt. Maar de ‘box 3’ binnen ons belastingstelsel – of de belasting op voordelen uit sparen en beleggen – is verzonnen door de sociaaldemocraten in de jaren 1990. Dat communisme wordt toch niks, dacht de linkse PvdA toen, we gaan voor een all-in kapitalisme en rekenen op een trickledowneffect. Als de rijken het goed hadden, zouden de armen daar wel van profiteren.
“Maar het omgekeerde gebeurde. Ik kijk hier nu uit over de grachten van Amsterdam met al die panden die hier in de zeventiende eeuw gebouwd werden. Vroeger stapten mensen hun grachtenpand uit en werden ze meteen op straat aangesproken op hun egoïsme door mensen die het minder goed hadden. Gaandeweg zijn die witte, hoogopgeleide mensen met veel geld en betere kansen toch steeds hogere muren rond hun leventjes gaan bouwen.”
Wanneer hebt u zelf die bubbel doorgeprikt?
“Dat gebeurde al vroeg omdat ik op een gekke plek geboren ben. In Twente, in een dorp op het platteland. (denkt na) Vergelijk het misschien met jullie Limburg of zo? Ik kon me daar niet echt terugtrekken in die bubbel.
“Rond mijn vijftiende werd me wel duidelijk dat ik culturele en financiële privileges had: ik werd aangemoedigd om te studeren en bij het studentencorps te gaan. Ik had geen geldzorgen. Bij de andere jongens in het dorp lag dat anders.
“Later, na de universiteit, vond ik mijn prestigieuze job als advocaat helemaal niet leuk. Zonder de financiële buffer van mijn ouders had ik nooit die job kunnen opgeven en een pizzatent met mijn beste vriend (zanger Jaap Reesema, red.) kunnen beginnen. Of later in de journalistiek kunnen stappen.”
Hebt u die rijkdom ooit verborgen?
“Neen. In deze tijd worden mensen – volkomen terecht trouwens – niet meer raar bekeken omwille van hun etnische achtergrond. Ik krijg wel voortdurend allerlei onderbuikgedoe naar mijn hoofd. De vervelendste opmerking is dat ‘ik niks in mijn leven zelf heb gedaan’. Dat steekt, zeker wanneer je zo ambitieus bent als ik.
“Het klimaat is nu sowieso niet gezellig. Extreemrechtse groepjes beschuldigen de elites – wie dat ook moge zijn – van het verzinnen van corona. Het woord ‘elite’ is echt besmet. Mensen zoals ik kunnen in zo’n cultuur precies geen goed doen.”
Op Twitter gaat u zelf voortdurend in de aanval.
“Ja, omdat ik het goed vind om mensen van repliek te dienen. Ik heb ook de luxe dat ik maar met één been in Nederland sta. Meer dan de helft van de tijd woon ik in Zweden; mijn vriendin is Zweeds. Dat geeft me voldoende afstand en vrijheid om de Nederlandse samenleving te dissecteren.
“Corona lijkt nu eindelijk over te gaan. Gelukkig. Want de pandemie heeft ons echt geen goed gedaan. De zurigheid, de decadentie... Wees nu toch eens eerlijk! Wat is dat nou, zo’n pandemie, voor de meesten? In vergelijking met de miserie en de oorlogen die onze voorouders hebben meegemaakt? Voor alle duidelijkheid: ik heb het niet over de mensen uit de horeca of de cultuur of andere getroffenen. Maar vele anderen... Ik vind het echt heel decadent hoe wij overreageren en lopen te zeuren. Het is echt heel heftig. Die cultuur van volkswoede stoort me.
(gaat in een hogere versnelling) “Veel Nederlanders voeren ook gewoon niet zo veel uit.”
Hoe bedoelt u?
“Er zijn heel veel Nederlanders die heel veel vrije tijd hebben. Die zitten zichzelf gek te maken achter hun computer. Nederland is het land met het grootste aantal Twittergebruikers en de minst aantal gewerkte uren per week.”
Jullie blijven wel langer aan het werk dan wij. Jullie daadwerkelijke pensioenleeftijd ligt een stuk hoger.
“Toch denk ik dat jullie in België onterecht onder de indruk zijn van onze werkmentaliteit.” (lacht)
U hebt het vooral gemunt op de deeltijds werkende vrouwen. De zogenoemde ‘deeltijdprinsesjes’.
“Ja, en ik blijf bij die kritiek. Al wil ik wel opmerken dat die term niet van mij komt, maar van Marianne Zwagerman (media-onderneemster, o.a. medeoprichter van PowNed, red.). Zij heeft dat woord in mijn mond gelegd.”
Vrouwen mogen toch zelf kiezen hoeveel ze werken?
“Gisteren werd ik op het vliegtuig nog aangesproken door een Vlaamse stewardess die in Nederland woont. ‘Ik ben het helemaal eens met je kritiek op al die deeltijds werkende Nederlandse vrouwen’, vertrouwde ze me toe. Ik krijg echt veel bijval van buitenlandse vrouwen die wel voltijds werken.
“Drie vierde van de vrouwen werkt deeltijds in Nederland. Twee derde kiest meteen na de opleiding voor een parttimebaan en gaat ook niet meer werken als de kinderen het huis uit zijn. Het komt dus niet alleen door de tijd die deze vrouwen spenderen aan de opvoeding van de kinderen.”
Misschien ligt het aan de mannen en niet aan de vrouwen?
(gaat in de hoogste versnelling) De Nederlandse mannen zijn bepaald geen holbewoners. Ze doen gemiddeld meer in het huishouden dan andere Europese mannen, al kan het natuurlijk altijd beter.”
Zijn er in Nederland niet gewoon meer deeltijdse jobs dan elders?
“Klopt. Maar als ondernemer heb ik liever voltijdse dan deeltijdse werknemers. Het is ook veel duurder om één baan door twee halftijdsen te laten doen. Dit vergt dus ook een aanpassing van de werkgevers.
“Luister: op individueel niveau interesseert het me helemaal niet wat koppels samen beslissen over hun werk en hun gezin. Nederlandse vrouwen zijn ook niet fundamenteel luier dan hun Europese soortgenoten.”
Waarom dan al die verwijten?
“Dit is een gezamenlijk probleem: Nederland kon zich dit conservatisme na de oorlog permitteren omdat er nauwelijks mannen gesneuveld waren op het slagveld en de economie er snel bovenop klauterde. Gezinnen konden rondkomen met één inkomen. Wij zijn toen een verwend landje geworden. In België, Zweden of Frankrijk lag dat anders: mannen en vrouwen moesten daar sneller allebei gaan werken om alles te kunnen betalen.
“Ik wil erop wijzen dat we – willen we onze welvaart behouden – allemaal meer aan de bak moeten. Met het tv-programma Sander en de kloof probeer ik hetzelfde te doen: ik wil niet elke rijke zich schuldig laten voelen. Ik wil alleen aantonen dat zij met een enorme voorsprong geboren worden en dus best wel wat kunnen missen. We moeten nu eenmaal allemaal samen de welvaartsstaat recht houden voor de mensen die niet kunnen werken.”
Doet u zelf wat om de kloof te dichten?
“Afgelopen zomer heb ik 100.000 euro ingezameld voor de Amsterdamse daklozen tijdens een fietstocht naar Lapland. Ik ga veel in scholen spreken en geef geld aan goede doelen. Dat doe ik in stilte, zoals Nederlanders dat nu eenmaal doen, zodat niemand kan controleren hoeveel het is en of die bewering eigenlijk wel klopt.” (lacht)
Is dat niet eerder symptoombestrijding?
“Zeker. Het ongelijkheidsprobleem is zoals het klimaatveranderingsprobleem. Je kunt op de morele trom slaan. Je kunt als individu proberen er wat aan te doen. Prima, dat moet ook, maar het is wel de overheid die aan de grote knoppen moet draaien.”
Wat stelt u dan concreet voor?
“Voor mij is inkomen inkomen. Elke euro – of die nu uit vermogen, uit erfenis of uit arbeid komt – moet gelijk belast worden. De tarieven voor de erfbelasting, de vermogensbelasting en de (vermogens)winstbelasting moeten dus omhoog. Uiteraard moet er wel progressiviteit in de belastingen blijven zitten. Ik ben niet voor een vlaktaks.”
In België zeggen meerdere politieke partijen hetzelfde: belast arbeid minder en vermogenswinst meer. Fundamentele veranderingen komen er niet.
“Jullie hebben een liberale premier, maar ik heb de indruk dat veel liberalen – ook in Nederland – vergeten zijn wat liberalisme betekent. Een liberaal is geen conservatief. Een liberaal is voor kansengelijkheid. Hoe groter de kloof tussen arm en rijk, hoe kleiner de kansen voor de armen.
“Een liberaal – ik noem mezelf zo – mag best wel wat verwachten van de mensen. Als ze vallen, moeten ze niet meteen om hulp roepen. Ze moeten eerst proberen zelf overeind te komen. Lukt dat niet, moet je hulp bieden. Die ‘hulp’, dat zijn de gelijke kansen die bij een fatsoenlijke samenleving horen. Logisch toch?”
Hoeveel van uw erfenis bent u zelf bereid af te staan?
“Ik ben niet zo rijk als vaak gedacht wordt. Mijn familie heeft vooral dat landgoed. Daar zit zowel schoonheid als een zekere tragiek in: we willen per se dat landgoed conserveren voor de volgende generaties.
“Ik behoor wel tot een clubje van mensen...”
Dat klinkt een tikje verdacht...
“Ja, en we vergaderen maandelijks, corona of niet, in een fraai kasteel in de Ardennen met exquise maaltijden. (lacht luid) Neen hoor. Helemaal niet.
“Dat clubje is een initiatief van de Oostenrijkse Marlene Engelhorn, een van de erfgenamen van het farmaceutisch bedrijf Boehringer Mannheim. Er zitten Deense, Duitse en Zweedse miljonairs bij; ik ben maar een sukkeltje in vergelijking met hen. Geen Belgen.
“Wij merken dat in heel Europa de rijken alleen maar rijker werden door de coronacrisis. De mensen met snertjobs zijn de dupe van de pandemie. Die mentaliteit van ‘jij bent een dubbeltje, jij bent een kwartje’, louter door je geboorte, die willen we weg. Bijvoorbeeld door die hogere erfbelasting. We willen op Europees niveau het debat hierover aanzwengelen.”
In Sander en de kloof gaat u in gesprek met uw ouders. Wanneer u een hogere erfbelasting voorstelt, merkt uw moeder op: ‘Ik begrijp het wel, maar het is een beetje zuur.’
“Mijn mama is selfmade. Ze is op eigen kracht dokter geworden. Ze komt helemaal niet uit een welstellende familie. Mijn vader wel. Ik vind het typerend dat mensen die zelf de kansen op hun pad gepakt hebben, juist het felst tegen hogere vermogensbelastingen zijn.
“Dat is de tragiek van de meritocratie: zij hebben minder oog voor het geluk van mensen die op hen lijken. Meritocraten hebben de neiging om, wanneer ze een echelon hoger geklommen zijn, de deur achter zich dicht te slaan.”
U waarschuwt voor ‘ellende, geweld en revolutie’ indien de kloof nog groter zou worden. Bent u dan bang voor een opstand van de havenots?
“Ik denk niet dat we daar dichtbij zitten. Iedereen heeft nog genoeg. In periodes van vrede neemt ongelijkheid onvermijdelijk toe. Oorlogen zijn daar steeds een grote correctie op. Niet dat ik voor oorlog pleit, helemaal niet, ik wil gewoon op die evolutie in de geschiedenis wijzen.”
Zo lyrisch Schimmelpenninck van hogere vermogensbelastingen wordt, zo kritisch is hij voor het basisinkomen. Dat idee van, onder meer, zijn landgenoot Rutger Bregman brandt hij volledig af. “Bregman houdt hetzelfde pleidooi als de superrijken in Silicon Valley. Voor mij is dat basisinkomen een aalmoes. Links vindt dat een aantrekkelijk idee omdat het mensen zou bevrijden. Libertarisch rechts pleit ervoor omdat je arme mensen dan net genoeg geeft zodat ze niet gaan zeuren.
“Maar je mag de waarde van werk niet uitkleden. Werk kan je sociaal laten stijgen. Deze tijd toont juist aan dat mensen gelukkig worden van werk en triest van te veel vrije tijd. De zingeving is echt een enorm issue geworden. Half Amsterdam springt hier om zeven uur in de ijskoude Amstel om zich spiritueel te verheffen en gaat daarna uren aan de yoga. Maar al die zoekers zouden beter gewoon een leuke baan nemen.”
Met permissie, maar nu klinkt u als een predikant van 70.
(lacht) “Ik weet dat ik conservatief klink en ik maak er natuurlijk een grap van, maar ik denk gewoon logisch na. Veel mensen worstelen met een enorme leegte. Ze zijn dolende narcisten geworden die zich voor hun medemens niet eens willen laten vaccineren.
“We moeten toch allemaal meer bezig zijn met die collectieve dimensie? Als we die uit het oog verliezen, worden we volgens mij niet gelukkig. En zeker niet gelukkig met elkaar. Als iedereen alleen met zichzelf bezig is, functioneert je maatschappij gewoon niet.”
Bent u zelf niet een beetje hypocriet? U dook – gelijktijdig met de start van uw programma – op in een reclamespot voor een bank. Die schnabbel, hebt u daar spijt van?
“Spijt? Hoegenaamd niet. Al die kritiek in de media op die reclamespot is typisch Nederlands afgunstgedoe. Die komt van zure mensen die er niet tegen kunnen dat ik een vrije vogel ben. Ik heb lang genoeg in de journalistiek rondgelopen om te weten dat mensen in loondienst voor grote mediabedrijven meer druk ervaren en meer belangen behartigen dan ik. Ik geef wel toe dat de timing niet prettig is voor de VPRO. Die hebben recht van spreken.”
Bij de VPRO waren ze erg kwaad?
“Neen.”
Gewoon kwaad?
(aarzelt) “Nou, ze vonden het niet handig en ze waren verbaasd. Dat begrijp ik ook. Ik ben niet in dienst bij de VPRO of bij de Volkskrant, maar maak er dingen die veel stampei maken en dat wekt ergernis op. Veel collega’s heb ik nog nooit ontmoet door corona. Hopelijk kunnen we binnenkort aan de borrel en krijgen ze begrip voor wat ik doe.”
Zijn laatste column in de Volkskrant over The Voice of Holland veroorzaakte inderdaad veel deining. ‘Het lijkt voor iedere (financieel) Succesvolle Man een enorme uitdaging om géén absolute hork te worden’, schreef hij. ‘De jeugdliefde wordt rond de tien miljoen ingeruild voor een jonger en gedienstiger exemplaar.’ En zo gaat de tekst maar door over de ongezonde obsessie van al die geslaagde mannen met jongere vrouwen.
Schimmelpenninck: “Die observatie is vooral gebaseerd op mijn jaren bij het zakenblad Quote. Het gaat me om de vele succesvolle ondernemers die hetzelfde cliché worden: mannen op het strand van Saint-Tropez met een dikke buik en een nieuwe vrouw. Hoe sneu is dat? Als je 37 bent, kun je dan alleen maar denken: zo wil ik echt nooit worden.”
Hebt u ooit zelf seksueel overschrijdend gedrag gezien bij Quote of in Hilversum?
“Goh, de definitie van seksueel overschrijdend gedrag staat nu natuurlijk ter discussie. Tot voor kort was het strafrecht leidend, dat is nu niet meer zo. Ik heb nooit strafrechtelijke zaken gezien, maar ik heb wel in die mediabedrijven een cultuur meegemaakt die weinig vrouwvriendelijk is. Vrouwen worden door veel succesvolle mannen niet als gelijken behandeld. Ik denk daar, zeker met mijn Zweedse vriendin, totaal anders over.”
Denkt u soms over uw eigen gedrag: oei, daar ben ik over de grens gegaan?
“Neen. Ik vind het spel tussen man en vrouw wel erg leuk. Maar ik denk dat ik een prima radar heb om te weten of de ander daar al dan niet op zit te wachten. Als de ander geen boodschap heeft aan jou, moet je niet doorgaan. Je moet toch al een bord voor je kop hebben om je dan op te dringen?”
Komt er een mentaliteitswijziging door de recente onthullingen?
“Zeker. Veel mannen zijn erg geschrokken en zullen op de werkvloer vrouwen anders gaan behandelen. Zeer positief is dat.
“We moeten wel zorgen dat we lol blijven hebben met elkaar. Mannen moeten nu ook weer geen robots worden die een driedubbel waterdicht contract moeten tekenen voor ze tegen een vrouw mogen zeggen: ‘Je ziet er goed uit.’ In dat spel tussen man en vrouw zit toch ook veel plezier, levensvreugde en menselijkheid?”
U bent in het jargon van vandaag een witte, geprivilegieerde man. Twijfelt u daardoor of u iets wel of niet kunt schrijven?
“Nou nou... Het grappige is dat ik nog nooit een opmerking kreeg van de Volkskrant. Tot die laatste column die u citeert. In de eerste versie had ik geschreven dat de hele zaak rond The Voice in essentie roddelnieuws is. Roddelnieuws is nu eenmaal persoonlijk nieuws over een publiek figuur.
“Ik heb het zinnetje na overleg uiteindelijk geschrapt: ik begrijp volkomen dat deze zaak slechts een symbool is van een veel groter, onderliggend probleem. Eén relletje kon ik ook wel missen. (lacht) Even dacht ik ook: ik ben helaas een witte, geprivilegieerde man die de mores niet goed aanvoelt.”
Dit is toch geen ordinair geroddel? Er is een klacht ingediend tegen Ali B. voor verkrachting.
“Ja. Maar het gaat niet over bewezen, strafrechtelijke feiten. Het gaat in essentie over een bekend figuur die in de penarie zit omdat hij zich misdragen heeft. We moeten toch opletten voor massahysterie. Zoals wel vaker in Nederland. Dit mag geen trial by media worden. Maar nogmaals, ik begrijp de gevoeligheid en juich het maatschappelijk debat toe.”
Om af te sluiten krijgt hij een citaat van eigen kweek op zijn bord. Zijn definitie van een vrijdenker. ‘Je moet een beetje eigenwijs zijn om een vrijdenker te zijn, een dikke huid hebben en vooral: jezelf gruwelijk overschatten.’ Misschien is dat wel een perfecte samenvatting van zijn karakter? “Dat heet zelfkennis hè”, antwoordt hij, luid lachend. “En dat zeg ik met veel zelfspot. Je moet nu eenmaal behoorlijk veel zelfvertrouwen hebben in deze wereld. Al ben ook ik gewoon van vlees en bloed. In het echte leven ben ik veel minder uitgesproken en veel onzekerder dan in mijn publieke rol. Maar geen hond gelooft dat.” (lachend af)
Bekijk de docureeks op npostart.nl