Ze spreken Russisch en hebben vaak een Russisch paspoort. Maar ze willen niet ‘gered’ worden door Poetin

Of Rusland aanvalt of niet, het leven van Sasja is al onomkeerbaar veranderd. De berichten over een dreigende escalatie maakten de 23-jarige student zo bang naar de loopgraven te worden gestuurd, dat hij twee maanden geleden een moeilijke beslissing nam: hij kuste zijn ouders vaarwel in Donetsk, de hoofdstad van separatistengebied, en stapte met een vriend en drie tassen kleren in een auto die hem via Rusland naar Oekraïne zou brengen.

“Op de grens ben ik verhoord door de veiligheidsdienst van Donetsk”, zegt Sasja. “Ik heb gezegd dat ik alleen even op familiebezoek ging.”

Zijn vlucht bleek net op tijd. Een dag na zijn aankomst in Oekraïne ging de telefoon bij zijn moeder in Donetsk: of Sasja zich kon komen melden op het rekruteringsbureau van het separatistenleger.

Nu zit hij met drie gevluchte leeftijdsgenoten in een bar in Charkov, de tweede stad van Oekraïne. Voor het eerst van hun leven maken de jonge twintigers kennis met uitgaan. In separatistengebied geldt al acht jaar een avondklok. Ze hopen in de lente genoeg geld gespaard te hebben om voor het eerst op reis te gaan naar het buitenland, naar Wenen.

Oorlogsdreiging

Verlost van oorlogsdreiging zijn de jongens niet. Charkov ligt op 30 kilometer van de grens met Rusland. Daarachter heeft het Russische leger tanks en soldaten verzameld, zo is te zien op satellietbeelden. De Oekraïense president Zelenski zei deze maand dat Charkov het meest waarschijnlijke doelwit is van een Russische aanval, al ontkent het Kremlin invasieplannen te hebben.

“We proberen weg te rennen voor de oorlog, maar de oorlog achtervolgt ons”, zegt Max, een andere gevluchte twintiger uit Donetsk in de bar. Hij mist zijn broer en zijn vrienden die nog in Donetsk zijn, maar hij gaat niet meer terug. “Het rekruteringsbureau van het leger zoekt me, ik ga het risico niet nemen.”

Buiten de bar wapperen Oekraïense vlaggetjes in de sneeuw. Een beamer projecteert een grote geel-blauwe tweekleur op het hoofdkwartier van de SBOe, de Oekraïense veiligheidsdienst. Op straathoeken in Charkov prijken vlaggen van de Europese Unie.

“Mensen willen laten zien dat ze niet zitten te wachten op bescherming door meneer Poetin”, zegt Julia Bidenko, politicoloog aan de Karazin Nationale Universiteit in Charkov. Ze denkt dat president Poetin de historische banden tussen Charkov en Rusland wil aanvoeren als rechtvaardiging voor een mogelijke aanval op de stad.

Banden met Rusland

De banden tussen Charkov en Rusland voeren ver terug. Charkov werd in de 17de eeuw opgericht als militaire verdedigingspost van het Russische rijk. Een klokkentoren en oorlogsmonumenten herdenken de gezamenlijke overwinningen op respectievelijk Napoleon en Hitler. Russisch is nog altijd de meest gesproken taal in de stad.

Rusland vermomde eerdere invallen in buurlanden als ‘reddingsacties’. President Poetin legitimeerde de inname van het Oekraïense schiereiland de Krim in 2014 door te zeggen dat ‘Russen’ er beschermd moesten worden. Ook ‘Russische burgers’ in het oosten van Oekraïne verdienen volgens Poetin verdediging tegen ‘een burgeroorlog’ in Oekraïne – hij ontkent bewijzen dat Rusland de oorlog zelf heeft ontketend door militairen te zenden en de separatistenleiding aan te sturen.

Wie de te redden Russen in Oekraïne zijn, laat Poetin in het midden. Het Kremlin deelde de afgelopen jaren massaal Russische paspoorten uit aan Oekraïeners in separatistengebied. Maar Poetin suggereert ook dat eigenlijk alle inwoners van Oekraïne zijn redding verdienen. Oekraïeners en Russen zijn immers ‘een en hetzelfde volk’, schreef Poetin vorig jaar in een essay over Oekraïne.

Grafisch ontwerper Jekaterina Pereverzeva behoort tot de inwoners van Charkov met een Russische achtergrond. Ze is geboren in Rusland, spreekt Russisch en heeft een Russisch paspoort. Maar ze wil niet gered worden, zegt ze. “De enige dreiging die we hier hebben, komt uit Rusland zelf.”

De speculaties in de stad over een mogelijke aanval zijn voor haar een déjà vu. In 2014, toen ze met haar moeder in Donetsk woonde, gingen er ook maandenlang geruchten rond over oorlog. “Ik geloofde heel lang niet dat er echt oorlog zou uitbreken”, zegt Pereverzeva. “Totdat het vliegveld werd ingenomen. Ik was in een café en de serveerster zei: we gaan dicht, het is oorlog nu.”

Ze zegt dat ze door die ervaring kalmer is dan de meeste mensen in Charkov. “Voor hen kan de oorlog nu beginnen, maar voor mij is de oorlog acht jaar geleden al begonnen. Ik heb deze fase al gehad.”

Pro-Russisch

Pro-Russische activisten probeerden Charkov al eerder los te rukken van Oekraïne. In 2014 namen ze het stadhuis in en riepen de Charkov Volksrepubliek uit. Maar de veiligheidsdiensten in Charkov bleven, in tegenstelling tot de diensten in Donetsk, trouw aan Kiev en heroverden het stadhuis. Nu staat er een tent voor de ingang, waarin mensen zich kunnen aanmelden voor het Oekraïense leger.

Steun voor toenadering tot Rusland bestaat wel in Charkov, zo bleek in september uit een peiling van de Democratic Initiatives Foundation, een Oekraïense denktank. Een kwart van de inwoners van Charkov is voorstander van Oekraïense aansluiting bij de Euraziatische Economische Unie, een verbond van onder meer Rusland en Wit-Rusland.

De pro-Russische mening wordt ook vertegenwoordigd in de lokale politiek. Een van de grootste oppositiepartijen is opgericht door Viktor Medvedtsjoek, een oligarch die nauwe banden heeft met het Kremlin. De landelijke kandidaat van de partij eindigde bij de presidentsverkiezingen van 2019 als tweede in Charkov, achter de westersgezinde president Zelenski.

“Een deel van de bevolking verlangt terug naar de Sovjet-Unie”, zegt politicoloog Bidenko. Ze wijst erop dat Charkov veel status had als tijdelijke hoofdstad van de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek en als belangrijk industrieel centrum. De eerste atoomsplitsing in de Sovjet-Unie vond plaats in Charkov.

Maar de steun voor een westerse koers is groter en neemt, sinds de annexatie en de oorlog in het oosten, toe. Ruim 36 procent van de bevolking van Charkov wil aansluiting bij de EU; in 2014 was dat nog 20 procent. De verschuiving vindt ook plaats in andere delen van het Russisch-sprekende, oostelijke deel van Oekraïne.

De Oekraïense identiteit van Charkov wordt steeds beter zichtbaar. Inwoners spreken vaker Oekraïens. Musea en culturele instellingen vragen aandacht voor de eigen cultuur en geschiedenis. Zelfs het Poesjkin Theater, Russischtalig en vernoemd naar de grondlegger van de moderne Russische taal, voert sinds kort enkele voorstelling op in het Oekraïens.

Verschuiving

De verschuiving naar het Oekraïens wordt deels opgelegd door de regering in Kiev. Een taalwet verplicht radio- en tv-zenders om het grootste deel van hun uitzendingen in het Oekraïens te verzorgen. Kranten en nieuwssites mogen wel in het Russisch berichten, zolang ze ook een Oekraïense versie verspreiden.

“Eigenlijk moeten we Poetin dankbaar zijn”, zegt Aleksandr Nikolajtsjoek, een gepensioneerde inwoner van Charkov. “Want dankzij Poetin verenigt onze maatschappij zich nu.” Hij maakt met een groep activisten camouflagenetten voor tanks en bunkers van het Oekraïense leger.

Tegelijkertijd brengt de afkeer van Rusland de inwoners van Oekraïne juist in gevaar. Het Russische eisenpakket aan de NAVO laat er geen twijfel over bestaan dat Oekraïne binnen de Russische invloedssfeer moet blijven.

De vrees voor een Russische ‘redding’ is voelbaar bij een herdenking voor Oekraïense nationalisten, die in 1918 tevergeefs de wapens opnamen tegen de bolsjewieken. De kleine bijeenkomst in een park in Charkov wordt gadegeslagen door groepjes politieagenten. Door recente bommeldingen op scholen is de politie extra waakzaam.

“Een conflict is nooit ver weg in Oekraïne”, zegt Olga Volkova, een van de aanwezigen. “Deze herdenking herinnert ons er nog maar eens aan dat we klaar moeten zijn om te vechten.”