Steeds meer Belgen nemen potentieel verslavende pijnstillers: ‘Je beseft niet dat je je lijf kapot maakt’

“Het is tijd om de aard van pijn te herdefiniëren.” In de openingsscène van de Disney+-reeks Dopesick maakt miljardair Richard Sackler zijn familieleden warm om in een nieuw en baanbrekend geneesmiddel te investeren. De belangstelling is groot want het patent op de pijnstiller die familiebedrijf Purdue Pharma een fortuin opleverde, loopt bijna af. Richard stelt daarom voor om een nieuw medicijn te ontwikkelen dat zich richt op de bestrijding van milde pijn op lange termijn: OxyContin. Het hoofdbestanddeel van de pil is oxycodon, een stof die verwant is aan morfine, maar dubbel zo sterk en minstens even verslavend is.

De familie gaat akkoord en werft een gigantisch verkoopsteam aan dat dokters over het hele land benadert om de pijnstiller te promoten. Tijdens een agressieve marketingcampagne in de jaren 90 wordt voortdurend benadrukt dat amper 1 procent van de gebruikers van OxyContin aan het product verslaafd raakt. Het is een strategie die de familie geen windeieren legt. Ze houdt naar schatting 11,5 miljard euro aan de verkoop over.

Dopesick is een fictiereeks, maar de makers vertellen het verhaal van OxyContin waarheidsgetrouw en gaan ook de ruwe kanten van de werkelijkheid niet uit de weg. De familie Sackler, die lang gelauwerd wordt voor haar filantropische engagement, minimaliseert namelijk het verslavingsrisico dat met de inname van de populaire pil gepaard gaat. Net omdat een lichaam gewend raakt aan de pijnstillende werking, moeten patiënten steeds hogere dosissen innemen om eenzelfde effect te bereiken. 

Wie verslaafd raakt en geen voorschriften meer krijgt, stapt vaak over naar illegale drugs als heroïne. De Verenigde Staten belandden zo in een opiatencrisis die sinds 1999 al een half miljoen levens eiste. De druk op de gezondheidszorg, de criminaliteitsbestrijding en de verminderde arbeidsproductiviteit zorgen daarbij voor een jaarlijks prijskaartje van ruim 70 miljard euro.

Harde kern

OxyContin veroverde de Verenigde Staten, maar oxycodon raakte over de hele wereld verspreid. Terwijl in 2007 slechts 102.208 medicijnen ingenomen werden met de verslavende stof als hoofdbestanddeel, steeg dat aantal in 2020 tot 3.944.349. Uit cijfers van het RIZIV blijkt dat er twee jaar geleden 77.532 gebruikers in België waren, maar verslavingspsychiater Geert Dom (UAntwerpen) merkt op dat die cijfers niet alles vertellen. “In 2019 nam 3 procent van de patiënten 40 procent van alle voorgeschreven dosissen in. Er is dus een harde kern die erg veel gebruikt.” Het gaat daarbij vaak om mensen die chronisch pijn lijden en die de medicatie als enige uitweg uit hun lijden zien. “De opiatencrisis uit de Verenigde Staten zal niet zomaar naar Europa overwaaien, maar ook in ons land moeten we voorzichtig zijn. Ook hier neemt het aantal voorschriften voor pijnstillers toe.”

Dat oxycodon verslavend kan zijn, ondervond ook Christiane* (46) aan den lijve. Tien jaar geleden stond ze aan het hoofd van twee succesvolle bedrijven toen ze plots met ernstige rugklachten te maken kreeg. Een ingreep die de problemen moest oplossen, draaide slecht uit. “Mijn bovenste wervel was gebroken en er kwamen botsplinters in mijn zenuwbaan terecht. Ik was het operatiekwartier binnengewandeld met pijn, maar toen ik buitenkwam kon ik bijna niet meer lopen.” Aanvankelijk probeerde Christiane te verbijten en nam ze enkel druppels van de krachtige pijnstiller Valtran in. De druk om mee te draaien in de maatschappij zorgde er echter voor dat ze naar nog zwaardere medicatie greep. “Mijn lichaam liet het misschien afweten, maar mijn geest bleef dezelfde. Ik wilde er dus alles aan doen om mezelf weer op te lappen.”

De huisarts van Christiane schreef haar vervolgens oxycodon en tramadol voor. “De medicatie werkte fantastisch. Ik voelde me lang alsof elk deel van mijn lichaam met naalden doorboord was en opeens werd de pijn weer draaglijk. Er bestaat geen fijner gevoel dan dat.” Christiane was enthousiast over de medicatie, alleen merkte ze dat ze steeds hogere dosissen moest innemen om tot rust te komen. Er volgden nieuwe rugoperaties en op een bepaald moment nam ze dagelijks twintig dosissen oxycodon en tramadol in. Een flacon met 250 milliliter Valtran ging nog twee dagen mee. De huisarts van Christiane wees haar op haar destructieve gedrag en stuurde aan op een opname in een afkickkliniek, maar daar voelde ze zich niet comfortabel bij. Ze besloot om het heft in eigen handen te nemen en zelf te stoppen.

“Ik ben door de hel gegaan”, vertelt Christiane over de eerste weken waarin ze geen pijnstillers meer nam. “Mijn ouders vingen mijn kinderen op en ik lag rillend in mijn bed. Ik moest voortdurend braken en besefte niet meer wat er aan de hand was. Uiteindelijk greep mijn huisdokter in en werd er een plan uitgewerkt om mijn verslaving af te bouwen.” De bijstand van haar medische experts zorgde ervoor dat Christiane afkickte, vandaag kan ze haar fysieke ongemakken onder controle houden door lichtere pijnstillers te nemen. Ze beseft dat ze aan een ongelukkig lot ontsnapte en neemt zich nu voor om nooit meer naar opioïden te grijpen. “Je beseft niet dat je je lichaam ermee kapotmaakt.”

Opmars van opioïden

Oxycodon is niet de enige pijnstillende stof die de afgelopen jaren aan populariteit won. Vandaag neemt 10 procent van de Belgen minstens één keer per jaar opioïden in. Cijfers van Sciensano tonen daarbij aan dat het in 84 procent van de gevallen om regelmatig gebruik ging. In het rapport noemt de gezondheidsinstantie de situatie zorgwekkend. Wetenschappelijke studies schatten immers in dat de kans op verslaving bij gebruikers van opioïden tussen 3 en 8 procent ligt. Bovendien is er volgens farmacoloog Hans De Loof (UAntwerpen) geen bewijs dat mensen met chronische pijn op lange termijn geholpen kunnen worden door ze opioïden toe te dienen. Enkel voor mensen met kankerpijn is er een uitzondering. Duizenden mensen nemen dus potentieel verslavende stoffen in waarvan het niet zeker is of ze hen nog wel helpen.

Om te begrijpen hoe de opioïden zo wijdverspreid raakten, is het volgens De Loof nodig om terug te blikken op de jaren negentig. De Wereldgezondheidsorganisatie introduceerde toen een ‘pijnladder’, een duidelijke en trapsgewijze aanpak die artsen konden volgen wanneer ze beslissingen over behandelmethodes moesten nemen. Het instituut wilde de tool vooral gebruiken om het taboe op morfine in de palliatieve context te slechten. Alleen werd het uiteindelijk ook bovengehaald als verantwoording om opioïden voor te schrijven aan chronischepijnlijders. 

“Dat is problematisch, want voor een stervende patiënt doet het risico op verslaving er niet meer toe. Maar als die pijnladder vervolgens gebruikt wordt om een behandeling voor een 25-jarige bouwvakker met rugklachten uit te denken, begeef je je op glad ijs.” In de samenleving is er volgens verslavingspsychiater Dom ook een verhoogde aandacht voor het welzijn van patiënten. Ondertussen zorgt ook de vergrijzing van de bevolking voor een toename van de gebruikerspoule. Zo was bijna de helft van de mensen die in 2020 opioïden gebruikte ouder dan 60.

Als het aantal gebruikers van zware pijnstillers toeneemt, groeit logischerwijze ook de kans op verslavingen. Volgens De Loof is het daarom belangrijk om het beleid snel bij te sturen. In de eerste plaats vindt hij het belangrijk om het bewustzijn over het verslavingsrisico bij artsen te vergroten. Vandaag krijgen patiënten vaak een hele doos opioïden mee, waardoor ze ook sneller in verleiding kunnen komen om er misbruik van te maken. “Het moet altijd duidelijk zijn welk effect met de pijnstillers beoogd wordt en hoelang de behandeling precies zal duren. De medische wereld is geen monolithisch blok en er zijn nog steeds artsen die er niet voorzichtig genoeg mee omspringen.”

Ex-verslaafde Christiane verwijt haar arts niets omdat hij haar uiteindelijk hielp om van de pijnstillers af te komen, maar zijn werkwijze roept wel vragen op. Waarom bezorgde hij maandenlang nieuwe voorschriften aan een verslaafde patiënt? Het medisch-farmaceutisch overleg over opioïdepijnstillers wil alvast werk maken van een bredere sensibilisering. 

Mogelijk kan ook de verplichting van een gedeeld farmaceutisch dossier een deel van de oplossing zijn. Apothekers krijgen daarbij inzicht in de medicatiehistoriek van patiënten en registreren welke geneesmiddelen ze zelf meegeven. Als mensen beloven om één vaste huisdokter aan te nemen, kan op die manier vermeden worden dat pijnlijders verschillende artsen en apothekers bezoeken om toch maar een nieuwe dosis opioïden te krijgen. Al bestaat daarbij het risico dat nog meer mensen naar de zwarte markt trekken en dat de overheid de controle over verslaafde personen zo volledig verliest.

Veel chronischepijnpatiënten zien de opioïden als een laatste redmiddel. De Loof merkt echter op dat zij zonder de pillen niet noodzakelijk slechter af zijn. “Na de detoxificatie voelen patiënten zich vaak beter. De chronische inname van pijnstillers kan er ook voor zorgen dat mensen net meer pijn krijgen, al is de wetenschappelijke discussie daarrond ingewikkeld.” Dom voegt daaraan toe dat een pil niet de enige weg naar een leefbaar pijnniveau is. “Ik geloof in een multidisciplinaire aanpak: psychotherapie en kinesitherapie kunnen bijvoorbeeld ook veel betekenen voor patiënten.”

Uit de cijfers van RIZIV blijkt dat de stijging van het aantal opioïdengebruikers in ons land zich de afgelopen jaren minder sterk doorzette dan tijdens het vorig decennium. Enkel voor tramadol loopt het aantal voorschriften nog bijzonder snel op. In de Verenigde Staten zet de stijging wel door, maar daar worden de grootste verantwoordelijken voor de opioïdecrisis wel ter verantwoording geroepen. 

Een rechter in New York keurde in december zo een regeling af waarmee de familie Sackler haar juridische aansprakelijkheid van zich wilde afschuiven. In ruil voor een schikking van een slordige 4 miljard euro met nabestaanden van verslaafde mensen en de ontmanteling van Purdue zou de familie beschermd worden voor verdere vervolging. De juridische strijd gaat zo verder, de makers van Dopesick weten alvast waar ze de mosterd voor een eventueel nieuw seizoen kunnen halen.

* Christiane is een schuilnaam.