‘Een slapende reus die wakker wordt’: de ‘doemdag’-gletsjer op Antarctica is wankeler dan ooit

Dat is nochtans het beeld dat we kregen toen media enkele weken geleden kopten dat de ‘doemdag-gletsjer binnen de vijf jaar dreigt te breken’. De Thwaites-gletsjer op Antarctica kreeg zijn omineuze bijnaam van een journalist bij Rolling Stone. Wetenschappers gespecialiseerd in Antarctisch ijs zoals de Belgische glacioloog Stef Lhermitte (TU Delft), spreken hem niet tegen, want deze gletsjer is bijna zes keer groter dan ons land. De laatste dertig jaar is de smelt van die mastodont verdubbeld en onderzoekers toonden aan dat mocht die wegzakken de zeespiegelstijging 65 centimeter zou stijgen. Sleurt de gletsjer aanpalende kleinere gletsjers en de rest van de West-Antarctische ijskap mee, dan kan dat tot drie, vier meter gaan.

Net daarom zijn velen gealarmeerd door het bericht van de vermaarde glacioloog Erin Pettit (Oregon State University) dat er een grote scheur zit in een ijsplaat die de Thwaites-gletsjer stut. Terecht?

“Ja. Bezorgdheid over deze gletsjer, de toestand op Antarctica en de smelt van het ijs op aarde is zeker niet overdreven. De zeespiegel zit nu aan de bovenkant van de voorspellingen. Daar zijn drie redenen voor. De opwarming van de aarde warmt het zeewater op en warmer water zet uit. Daarnaast smelten de gletsjers op het vasteland en de ijskap op Groenland weg. En in tegenstelling tot wat we vroeger dachten, levert ook de smelt op Antarctica een grotere bijdrage aan de zeespiegelstijging. En alleen al de Thwaites-gletsjer, die 50 miljard ton ijs per jaar verliest, of dubbel zoveel als dertig jaar geleden, draagt nu al 4 procent bij aan de zeespiegelstijging. Maar met dit specifieke bericht is bij nader inzien wel een en ander misgegaan. Het klonk alsof dat doemdag-gevaarte binnen nu en vijf jaar instort en alle kuststeden op slag voor meters in het water zullen staan. Dat klopt niet.”

Hoe zit het dan wel?

“Op een congres voor glaciologen heeft Pettit verteld dat hoe haar team vaststelt dat grote scheuren ontstaan in de oostelijke ijsplaat die de Thwaites-gletsjer stut en de gletsjer tegenhoudt. Dat is de Thwaites Eastern Ice Sheet (TEIS). Zo’n scheur kan zijn zoals een klein gaatje in je autoruit. In een keer kan de boel inklappen. Dat is nefast want een ijsplaat is als afval in een afvoerbuis of een trage auto in het verkeer. Hij zorgt voor vertraging. In dit geval remt die plaat het ijs dat vanuit Thwaites in zee vloeit. Mocht de TEIS uiteenvallen, dan zou dat ervoor zorgen dat de gletsjer ietsje sneller desintegreert dan nu al het geval is.”

Onderzoeker Adrian Luckman(Swansea University), die deel uitmaakt van de internationale Thwaites-onderzoekgroep, bestempelt de conclusie dat de ijsplaat binnenkort zal inzakken en de hele Thwaites-gletsjer en zijn buren zal meesleuren als een overdrijving. Gaat u daarmee akkoord?

“Eigenlijk wel, al wil ik media die niet met de vinger wijzen. Dit verhaal is namelijk enorm complex en wie de dingen een beetje bevattelijk wil voorstellen, begeeft zich hier al snel op glad ijs. (lacht) Pettit en co hebben hun inzichten gedeeld op een internationaal congres. Ik zeg zeker niet dat haar vaststelling niet klopt, maar een uitspraak op een congres heeft niet het gewicht van een door collega’s gecontroleerde publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift. De scheur die dit team via satellietbeelden ziet, toont dat die bewuste ijsplaat in echt slechte staat is en dus wellicht zal uiteenvallen.

“Ik kan me perfect voorstellen dat je op een congres zegt dat dat misschien al binnen vijf jaar kan gebeuren, op basis van extrapolatie van je gegevens. Maar we hebben geen modellen om accuraat te voorspellen wanneer precies een ijsplaat zal uiteenvallen. Gerenommeerde Amerikaanse media goten wat op dat congres is gezegd evenwel in een verhaal en daarna namen alle andere media dat over. In het persbericht dat Pettit en co uitbrachten, gaat het over scheuren in een ijsplaat, niet over het einde van de wereld.”

Eén scheur in zo’n cruciale ijsplaat is misschien al zorgwekkend genoeg?

“Die vaststelling past in wat we al langer zien. De TEIS en ook andere ijsplaten op Antarctica gaan steeds verder achteruit. Ze verbrokkelen en scheuren. Ik probeer te achterhalen hoe die processen precies verlopen. Daarvoor hebben we nog geen model. Maar we weten wel dat het onder andere heel plots kan gaan. Een spectaculair voorbeeld is de Larsen B-ijsplaat (ook op Antarctica, BDB). In 2002 zagen we op satellietbeelden hoe die in enkele weken tijd versplinterde. De Larsen A-ijsplaat kwam een paar jaar eerder ook zo aan zijn einde, maar daar waren geen spectaculaire livebeelden van. Dus het zou kunnen dat dat ook met TEIS gebeurt, maar dat is voorlopig nog onzeker.”

Wat is de impact van de instorting van Larsen B geweest?

“Een ijsplaat die wegsmelt doet gelukkig de zeespiegel niet stijgen. Kijk maar wat er gebeurt met een glas water waarin een ijsblokje drijft. Wanneer dat smelt, blijft het waterniveau gelijk. Maar doordat Larsen B verdween, zijn aanpalende gletsjers wel sneller beginnen afstromen en dat doet de zeespiegel mee stijgen. Wel gaat het hier om veel kleinere gletsjers dan de doemdag-gletsjer, waardoor de totale impact op het zeespiegelniveau klein is.

“Dat zou bij Thwaites anders zijn. We houden die gletsjer net zo erg in de gaten omdat het om een zeer grote ijsmassa gaat die volgens sommige modellen inderdaad een zeespiegelstijging van minstens een halve meter kan geven. Er zijn zelfs modellen die het over 3,3 meter hebben mocht deze gletsjer zijn aanpalende gletsjers meesleuren. Daarbij komt nog dat Thwaites in een instabiele positie ligt. Vanaf de kust naar het binnenland is het bergafwaarts, wat uitzonderlijk is. Dat zorgt ervoor dat die gletsjer die zich terugtrekt op een soort kantelpunt kan belanden waardoor het ijs snel en onherroepelijk kan wegglijden.”

Wanneer met TEIS ineens hetzelfde gebeurt als met Larsen B, gaat die bal aan het rollen?

“Niet per se. Dat is ook een misvatting. Het idee is nu ontstaan dat als die TEIS wegvalt, de hele gletsjer in zee loopt. Maar het is niet omdat de ijsplaat verdwijnt, dat de gletsjer het zeker volledig begeeft. De kans is dan wel groter, maar het is geen absolute zekerheid. Bovendien wijst recent onderzoek waar Luckman aan meewerkte erop dat er al veel van de TEIS is verdwenen. De remmende kracht van die ijsplaat op de Thwaites-gletsjer zou dus vandaag al nog maar erg klein kunnen zijn. In dat geval maakt de totale ineenstorting van de ijsplaat niet veel verschil meer.”

U zegt dat de smelt op Antarctica enorm complex is. Wat bedoelt u daar dan precies mee?

“Iedereen begrijpt dat ijs en sneeuw smelten wanneer de atmosfeer opwarmt. Dat is ook wat intensief gebeurt in onder andere het noordpoolgebied dat twee tot drie keer sneller opwarmt dan de rest van de wereld. Maar op Antarctica is het zo extreem koud dat opwarming over grote delen niet tot meer smelt leidt. Toch weten we dat de opwarming ook dit continent instabieler maakt.

“Alleen is het lastig om uit te vlooien wat nu precies door de opwarming komt en wat natuurlijke processen zijn. Want die zijn er ook en die zorgen ook voor afname en soms weer toename van ijs. We weten nu zeker dat de opwarming een aanzienlijke impact heeft, maar de interacties zijn zo complex dat we nog niet goed kunnen voorspellen wanneer wat zal gebeuren.

“Bovendien is de reden waarom gletsjers zoals Thwaites in de problemen komen minder direct aan de opwarming van de atmosfeer te koppelen. Dit ijs smelt omdat warm water er makkelijker bij kan. Grote delen van de ijskap op Antarctica zijn zo dik dat ze zowel diep in het zeewater als tot drie kilometer boven het zeeoppervlak uitsteken. En het is van onderaf, dus via dat water, dat de smelt gebeurt, niet door de opwarming van de atmosfeer.”

Dat water wordt warmer door de opwarming van de aarde?

“Nee. Het is nog ingewikkelder (lacht). Door de opwarming van de aarde veranderen windpatronen en daardoor ook stromingspatronen van zeewater. Het water dat gletsjers op Antarctica aantast, is niet rechtstreeks door ons opgewarmd. Het is ook helemaal niet zo warm maar net warm genoeg om het ijs te doen smelten. En dat relatief warmere water was er altijd al, maar het passeerde niet langs de voet van de Thwaites-gletsjer. Door de veranderende oceaanstromingen raakt het nu wel tot bij de meest ijzige plek ter wereld en knabbelt het ook aan deze gletsjer, met alle gevolgen van dien.”

Wat geeft dat binnen een paar decennia?

“Ook dat is lastig te zeggen. De smelt op Antarctica vormt geen bedreiging op korte termijn. Het is een slapende reus. Mocht het ijs grotendeels wegsmelten, dan kan dat volgens sommige projecties in totaal een dikke halve meter zeespiegelstijging betekenen tegen 2100. Samen met de andere smelt elders op de planeet kom je dan in de worstcasescenario’s - waar wel grote onzekerheden in zitten - makkelijk aan meer dan anderhalve meter. Dat is natuurlijk enorm.

“Lang is gedacht dat deze reus voor altijd diep ingedommeld was. Nu weten we dat hij wakker begint te worden. Maar de onzekerheidsmarges in die berekeningen zijn dat ook. Dat heeft onder andere te maken met non-lineaire processen. Het kan dat iets heel plots heel snel gaat, terwijl iets anders zich vertraagd afspeelt. Het VN-klimaatpanel heeft het ook over ‘diepe onzekerheden’ op Antarctica. Het gaat dan over gebeurtenissen met een kleine waarschijnlijkheid maar met een mogelijk enorme impact omdat het over zoveel ijsmassa gaat.

“De consensus is dat er op lange termijn een aanzienlijke zeespiegelstijging komt door wat op Antarctica gebeurt, namelijk een versnelde smelt. Dat is reden voor bezorgdheid en waakzaamheid. En het is vooral ook een reden om te stoppen met CO₂ uitstoten. Want hoe meer we dat blijven doen, hoe meer we die reus wekken. Wat we niet weten is of hij alleen een teen zal verroeren of helemaal zal rechtstaan.”

Dat hangt af van de broeikasgasuitstoot?

“Ja. In de scenario’s van het VN-klimaatpanel zie je dat er aanvankelijk, in deze eeuw, weinig verschil is tussen Antarctica-impact in scenario’s met weinig of veel klimaatactie. In de 21ste eeuw maakt de uitstoot voor Antarctica nog niet zoveel uit. Maar het eindpunt op lange termijn is wel anders. Als we de opwarming onder anderhalve graad houden, is de schade een stuk beperkter dan als we naar vier, vijf graden opwarming gaan. In dat geval beland je in een voor een groot deel ondergelopen wereld.”

Kunt u ‘op lange termijn’ wat concreter maakt?

“Dat is helaas nog het moeilijkste. De voorspellingen lopen erg uiteen. Net daarom lopen de voorspellingen in het laatste VN-klimaatrapport door tot 2300. Want het is vanaf 2100 dat we in projecties de grote impact beginnen zien. Er is een befaamde studie die in 2016 in Nature verscheen waarin staat dat Antarctica de zeespiegel tegen 2100 potentieel met meer dan een meter kan laten stijgen en met meer dan 10 meter tegen 2500. Die cijfers zijn ondertussen wel naar beneden bijgesteld.”

Maar dat er de komende jaren iets dramatisch staat te gebeuren sluit u uit?

“Nee, net omdat er ook abrupte dingen kunnen gebeuren. Het meest waarschijnlijke is dat de grote prijs die we zullen betalen voor de opwarmingseffecten op Antarctica na de 21ste eeuw komen. Maar niemand kan garanderen dat de reus ondertussen niet toch met zijn voeten wiebelt. Kort samengevat is er geen tegenspraak over het effect van de opwarming op Antarctica maar wel over de snelheid. In vergelijking met extreem weer en de versnelde zeespiegelstijging door smelt op de Noordpool komt de eindrekening vanop dit continent een stuk later maar ze kan uitzonderlijk gepeperd zijn voor de mens.”