Van de implosie van de Sovjet-Unie tot de uitbreiding van de NAVO: deze zes kaarten tonen de oorzaken van de oorlog in Oekraïne

1. Oekraïne, sleutelregio in de oude Sovjet-Unie

Russisch president Vladimir Poetin maakte het twee weken geleden al duidelijk in zijn lange televisietoespraak: volgens hem “maakt Oekraïne deel uit van onze geschiedenis” en is het moderne onafhankelijke Oekraïne een anomalie van de geschiedenis. Volgens Poetin is het hedendaagse Oekraïne “gecreëerd” door “het communistische Rusland”. Vladimir Lenin was de “auteur en architect van Oekraïne” waarbij hij Rusland “benadeelde”.

Poetin ziet Oekraïne liefst terugkeren naar de Russische invloedssfeer, en verwijst  vaak naar de historische linken tussen beide landen. Linken die er ook daadwerkelijk zijn: al in de 9de eeuw waren grote delen van de regio verenigd in het ‘Kievse rijk’. Dat gebied omvatte delen van het huidige Rusland, Wit-Rusland, en Oekraïne en werd gesticht door de Roes, een volk van Scandinavische oorsprong.

De landen bleven honderden jaren lang nauw met elkaar verbonden, zo vormde het zuidelijke deel van Oekraïne tijdens het Russische keizerrijk de regio Novorossija of Nieuw-Rusland. In 1922 stichtten communistische revolutionairen uiteindelijk de Sovjet-Unie, waarbij vijftien socialistische landen door één centrale overheid werden aangestuurd vanuit Moskou. Oekraïne vormde daarbij een belangrijk deel van de westelijke grens. Sovjet-leider Chroesjtsjov hevelde het schiereiland de Krim in 1954 over van de Russische Sovjetrepubliek naar de Oekraïense Sovjetrepubliek.

Oekraïne leed zwaar in de periode van de Sovjet-Unie. Toen Oekraïense boeren de collectivisatie van de landbouwgrond tegenwerkten, strafte Josef Stalin Oekraïne door bewust een hongersnood op te wekken. Miljoenen Oekraïeners kwamen om.

In augustus 1991, in de nasleep van de val van het IJzeren Gordijn tussen Oost en West en bij de ineenstorting van de Sovjet-Unie, verklaarde het land zich onafhankelijk. 90 procent van de bevolking stemde voor de afscheiding.

De implosie van de Sovjet-Unie en vooral het daarbij horend verlies aan invloed op het wereldtoneel, is voor Poetin altijd een doorn in het oog geweest. Rusland moet in zijn ogen geen toenadering zoeken tot het Westen zoals zijn voorgangers Boris Jeltsin en Michael Gorbatsjov hebben gedaan, maar wel zelf zijn invloedssfeer opnieuw uitbreiden. 

2. Rusland versus de NAVO, de dreiging die steeds dichterbij komt

De NAVO werd in 1949 bij het begin van de Koude Oorlog opgericht als militaire alliantie van westerse landen die zich verenigden tegen het communistische blok in het oosten. België was daarbij een van de twaalf stichtende landen (tien in Europa plus de Verenigde Staten en Canada). De Sovjet-Unie richtte in 1955 als communistische tegenhanger het Warschaupact op, dat samen met het land ten onder ging in 1991.

De NAVO is opgebouwd als een collectief veiligheidssysteem: de lidstaten verbinden zich ertoe elkaar te hulp te schieten bij een aanval via het befaamde artikel 5 van de verdragstekst. Dat bepaalt dat een externe aanval op een van de leden beschouwd wordt als een aanval op de hele NAVO.

Sinds de val van de Berlijnse Muur en het IJzeren Gordijn in 1989 en de implosie van de Sovjet-Unie is de NAVO steeds verder naar het oosten uitgebreid, wat volgens Rusland niet was toegestaan. De Europese landen die nog maar net van de Sovjet-Unie verlost waren en ooit in het Warschaupact zaten, wisselden van kamp en zagen in de NAVO een uitgelezen kans hun onafhankelijkheid voor altijd te garanderen. 

In 1999 werden Tsjechië, Hongarije en Polen lid, in 2009 volgden nog eens zeven landen uit het Oostblok, inclusief de voormalige Sovjet-republieken Estland, Letland en Litouwen. Nadien kwamen er nog vier landen uit het voormalige Joegoslavië bij, met Noord-Macedonië als laatste lid sinds maart 2020, wat het huidig totaal op dertig leden brengt.

Poetin ziet de militaire alliantie dus steeds dichterbij kruipen en eist garanties dat landen als Oekraïne, maar ook Georgië in het zuiden en zelfs Zweden en Finland in het noorden, nooit lid zullen worden. Daarbovenop eist Rusland dat de al aanwezige NAVO-troepen in de landen die ooit tot het Warschaupact behoorden, worden teruggetrokken. Het Westen werpt op dat elk land soeverein is en dus zelf mag beslissen of het lid wordt van de NAVO en welke troepen het op zijn grondgebied toelaat. 

In zijn toespraak maandagavond benadrukte Poetin dat de Oekraïense commandosystemen in het leger al in de NAVO zijn geïntegreerd en dat het westers bondgenootschap het Oekraïense grondgebied al “exploiteert”. Een toetreding van Oekraïne tot de NAVO betekent een “rechtstreekse bedreiging van de Russische veiligheid”, klonk het. Hij herhaalde dat elk land vrij is om militaire allianties te smeden, maat het is verkeerd de veiligheid van het ene (land) op te voeren ten koste van de veiligheid van andere landen.

3. Een verdeeld Oekraïne

Poetin gebruik de historische verwevenheid tussen Oekraïne en Rusland graag als rechtvaardiging voor het optreden in de regio. Voor Poetin vormen Russen en Oekraïners ook gewoon hetzelfde volk. Hoofdstad Kiev noemde hij in 2014 “de moeder van alle Russische steden”. “Het oude Roes is onze gemeenschappelijke bron en we kunnen niet zonder elkaar leven”, klonk het toen ook.

De Russische president zegt bovendien alleen op te komen voor de rechten van de Russisch-sprekenden in de regio. Dat was ook in 2014 zijn argument voor de inval van de Krim.  Poetin herhaalde maandag dat er “een genocide” dreigt voor 4 miljoen Russisch-sprekenden in Oekraïne.

De inval van de Krim kwam er na de Maidan-revolutie in februari 2014. Nadat de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj geweigerd had een vrijhandelsverdrag te tekenen met de Europese Unie, barstte eind 2013 in Kiev een golf aan protesten uit. Eind februari 2014 ontvluchtte Janoekovitsj zijn land en riep hij de hulp in van Rusland. Dat reageerde door de Krim binnen te vallen en te annexeren, en actieve steun te verlenen aan pro-Russische opstandelingen in het oosten van Oekraïne. Die hebben er sindsdien de onafhankelijke republieken Donetsk en Loehansk uitgeroepen. Maandag erkende Poetin de twee gebieden als onafhankelijke staten en stuurde hij er “vredestroepen” naartoe.

Niet toevallig zijn dat de twee regio’s waar Janoekovitsj in 2010 nog de meeste steun verzamelde bij de presidentsverkiezingen, die hij heel nipt won van de pro-Europese premier Julia Timosjenko. De kaart met de uitslag uit de tweede ronde toont hoe het land van west naar oost verdeeld is in een meer pro-westers gedeelte, met meer steun voor Timosjenko in het westen, en met een grotere aanhang voor Janoekovitsj in het oosten. 

Die tweedeling toont zich ook in de verdeling van het land volgens moedertaal: in de oostelijke regio’s geeft een veel groter deel van de inwoners aan Russisch te spreken dan in het westen, waar het Oekraïens de bovenhand heeft. Beide talen lijken op elkaar maar zijn verre van hetzelfde, ongeveer zoals het Nederlands zich tot het Duits verhoudt.

Vooral in de Krim en in de twee opstandige regio’s Donetsk en Loehansk was het aantal Russischtaligen het hoogst volgens de volkstelling van 2001 (de laatste die er is geweest). 68 procent en meer van de inwoners gaf er aan de taal van het buurland als moedertaal te hebben.

4. Welke andere conflicten zijn er in de regio?

Oekraïne is lang niet de enige plaats in de regio waar Rusland met conflicten te kampen heeft, of ze zelfs actief steunt. Al sinds de implosie van de Sovjet-Unie broeit het aan Ruslands zuidwestelijke grenzen, waarbij pro-Russische separatisten liefst opnieuw aansluiting willen vinden bij het ‘moederland’. En als Rusland ex-Sovjet-staten niet opnieuw volledig aan zich kan binden, lijkt de stabiliteit in die landen onderuit halen voor Poetin een prima alternatief.

Zo woedt er al dertig jaar lang een conflict in Transnistrië, een langgerekt de facto onafhankelijk deel van Moldavië aan de grens met Oekraïne. In tegenstelling tot Moldavië dat zich op buurland en NAVO-en EU-lidstaat Roemenië richt, hopen de machthebbers in Transnistrië op een dag opnieuw onderdeel te kunnen worden van Rusland, dat er nog altijd een militaire aanwezigheid heeft.

Ook de in de praktijk onafhankelijke republieken Abchazië en Zuid-Ossetië – officieel onderdeel van Georgië – worden actief door Rusland gesteund. Azerbeidzjan kampt dan weer met opstandelingen in Nagorno-Karabach, een eveneens de facto onafhankelijke staat met vooral Armeniërs. Nagorno-Karabach  wordt alleen erkend door de eveneens niet erkende staten Abchazië, Zuid-Ossetië en Transnistrië.