Peking ziet alles, met dank aan corona: ‘Ze hebben het beste model gevonden om mensen te controleren’

De politie waarschuwde Xie Yang, een mensenrechtenadvocaat, niet naar Shanghai te gaan om de moeder van een dissident te bezoeken. Toch ging hij. De gezondheidsapp op zijn telefoon – een digitaal paspoort dat blootstelling aan het coronavirus registreert – gaf groen aan, wat betekende dat hij mocht reizen. In zijn thuisstad Changsha waren er geen Covid-19-gevallen, en hij was de stad al weken niet meer uit geweest.

Toen werd de app plotseling rood, wat wees op een hoog risico. De security op de luchthaven wilde hem in quarantaine plaatsen, maar hij verzette zich. Xie beschuldigde de autoriteiten ervan te knoeien met zijn gezondheidscode om hem het reizen te beletten.

“De Chinese Communistische Partij heeft het beste model gevonden om mensen te controleren”, zei hij in december. Deze maand werd Xie, die kritisch is voor het regime, opgepakt door de politie. Hij wordt ervan beschuldigd aan te zetten tot gezagsondermijning en problemen te veroor­zaken.

De pandemie biedt de Chinese leider Xi Jinping een mooie gelegenheid om de greep van de Communistische Partij op het leven van 1,4 miljard mensen sterk te vergroten en op die manier zijn droom van een perfect geordend land te verwezenlijken, in tegenstelling tot de ‘chaos van het Westen’. In de twee jaar sinds de autoriteiten de stad Wuhan isoleerden voor de eerste lockdown van de pandemie, heeft de Chinese overheid haar capaciteiten om mensen in het oog en in het gareel te houden sterk opgevoerd. Ze maakt daarbij gebruik van geavanceerde technologie, legers buurtwerkers en grote steun onder de bevolking.

De successen bij de bestrijding van Covid-19 zetten Chinese autoriteiten er nu toe aan om aangescherpte controlemechanismen ook aan te wenden tegen andere risico’s, zoals misdaad, vervuiling en ‘vijandige’ politieke krachten. Xi beschikt zo over een effectief technologisch apparaat om zijn strijd tegen corruptie en dissidentie aan te scherpen.

Voortvluchtigen

Aan de basis van die controlemechanismen ligt de gezondheidscode. Lokale autoriteiten werken samen met techbedrijven om gebruikersprofielen op te stellen geënt op locatie, reisgeschiedenis, testresultaten en andere gezondheidsgegevens. De kleur van de code – groen, geel of rood – bepaalt of iemand gebouwen binnen mag of publieke ruimtes mag betreden. De gegevens zijn beschikbaar voor legers lokale verantwoordelijken met de macht om mensen in quarantaine te plaatsen of om hun bewegingsruimte in te perken.

De controles zijn cruciaal voor de doelstelling van China om het virus uit te roeien op zijn grondgebied – een strategie waarop de Communistische Partij haar geloofwaardigheid stoelt, ondanks de opkomst van hoogst besmettelijke varianten. Aanvankelijk ging dat nog met horten en stoten, maar sinds de ‘nulcovidaanpak’ uitgerold werd, is het aantal besmettingen laag, terwijl in landen zoals de Verenigde Staten de dodentol blijft aangroeien. De autoriteiten schrikken er niet voor terug bijzonder streng op te treden: kinderen worden van hun ouders gescheiden, mensen die de beperkende maatregelen niet naleven belanden in de gevangenis.

De stedelijke autoriteiten antwoorden niet op vragen over de beweringen van Xie. Het is moeilijk te achterhalen wat er in individuele gevallen zoal gebeurt. Dat neemt niet weg dat de overheid zelf heeft aangegeven dat ze de beschikbare technologie ook op andere manieren wil inzetten.

Zo gebruiken autoriteiten de gezondheidsmonitoring ook om voortvluchtigen te klissen. Sommigen worden via hun gezondheidscodes opgespoord. Anderen, die de apps weren, wordt het leven zo moeilijk gemaakt dat ze zich uiteindelijk aangeven.

Maar hoe geavanceerd de controlemechanismen ook lijken, ze zijn bijzonder arbeidsintensief. En hoewel het publiek de bemoeienis in het algemeen wel steunde tijdens de pandemie, neemt stilaan de bezorgdheid over die aantasting van de privacy toe.

“De controlemechanismen hebben schitterende resultaten opgeleverd tijdens de pandemie, want de overheid kan het allemaal tot op individueel niveau opvolgen”, zegt Mei Haoyu (24), een bediende in een tandheelkundig ziekenhuis in Hangzhou, een stad in het oosten van China, die in het begin van de pandemie hielp als vrijwilliger. “Maar als die middelen nog altijd beschikbaar zijn voor de overheid na de pandemie, dan houdt dat voor gewone mensen een groot risico in.”

Gezondheidscode

Een Covid-19-incident in de oostelijke provincie ­Zhejiang eind vorig jaar begon tijdens een uitvaart. Toen een van de aanwezigen, een gezondheidswerker, positief was bij een routinetest, kwamen honderd tracers meteen in actie. Binnen enkele uren wezen verantwoordelijken de autoriteiten in Hangzhou, 70 kilometer verder, op de aanwezigheid daar van een potentiële drager van het virus, een man die de begrafenis ook had bijgewoond. Hij werd opgespoord en getest – eveneens positief.

Contacttracers brachten met behulp van digitale gezondheidscodes een netwerk van mensen in kaart die getest moesten worden. Het vertrekpunt waren plekken waar de man zich had bevonden: een restaurant, een plek waar hij gezelschapsspellen had gespeeld. Binnen een paar weken riepen ze de besmettingsketen in Hangzhou een halt toe. In totaal bleken 29 mensen besmet te zijn.

Dat China zulke uitbraken op het spoor komt, dankt het grotendeels aan de gezondheidscode. Inwoners schrijven zich in voor het systeem door persoonlijke data in te geven in één van een reeks apps. De gezondheidscode is uiterst belangrijk, want zonder kun je gebouwen, restaurants en soms zelfs parken niet in. Voor de pandemie beschikte China al over een heel arsenaal instrumenten om mensen op het spoor te komen via hun telefoon. Nu zijn die mogelijkheden enorm toegenomen.

In de voorbije maanden hebben autoriteiten in tal van steden hun definitie van nauw contact uitgebreid tot mensen van wie telefoonsignalen worden opgevangen tot 800 meter verwijderd van een besmette persoon.

Het experiment van de partij om mensen via data­beheer op te volgen heeft Covid-19 effectief ingedamd. Maar dezelfde instrumenten geven autoriteiten ook meer macht om andere uitdagingen aan te pakken. Xi heeft niets dan lof voor het ‘stadsbreincentrum’ van Hangzhou – dat data aan elkaar rijgt over transport, economische activiteit, ziekenhuisbezoek, klachten – als model voor de manier waarop China technologie kan inzetten om maatschappelijke problemen aan te pakken.

Hangzhou gebruikt sinds 2020 ook videocamera’s op straat om te controleren of bewoners wel mondkapjes dragen. Er was zelfs een district dat het energieverbruik in woningen opvolgde om te controleren of mensen zich wel aan de quarantaineregels hielden. De centraal gelegen stad ­Luoyang installeerde sensoren op de deuren van mensen die in quarantaine zaten om de overheid te alarmeren als die geopend werden.

Gezien de enorme investeringen – zowel financieel als politiek – in technologische oplossingen, hebben mislukkingen potentieel verstrekkende gevolgen. Tijdens een lockdown in Xi’an onlangs, een stad met 13 miljoen inwoners in het noordwesten van China, viel het gezondheidscodesysteem twee keer in evenveel weken plat. Mensen moesten elke dag bewijs in hun app ingeven dat ze een covidtest hadden ondergaan.

Door te focussen op technologie en controle gaan de Chinese autoriteiten wellicht voorbij aan andere manieren om mensen te beschermen, zoals deelname aan programma’s voor openbare gezondheidszorg, schreef Chen Yun, wetenschapper aan de Fudan-universiteit in Shanghai, in een evaluatie van de Chinese respons op Covid-19. Het risico, schreef ze, is dat er “een vicieuze cirkel ontstaat. Mensen worden steeds meer gemarginaliseerd, terwijl ondertussen technologie en macht almaar meer om zich heen grijpen.”

Roosterwerkers

De Communistische Partij breidt al meer dan tien jaar haar legers functionarissen uit die deur aan deur controles uitvoeren. Het nieuwe digitale controleapparaat komt daar nog eens bovenop. Het land mobiliseerde volgens staatsmedia 4,5 miljoen bedienden om de uitbraak te bestrijden – ongeveer 1 per 250 volwassen Chinezen. Het systeem werkt als een soort rooster, waarbij steden en dorpen opgedeeld worden in sectoren, vaak niet meer dan een paar straten groot, die vallen onder de verantwoordelijkheid van een maatschappelijk werker.

In normale tijden houdt die zich bezig met onkruid wieden, bemiddelen bij burenruzies en een oogje in het zeil houden. Maar tijdens de pandemie zijn die taken enorm uitgebreid. De functionarissen werd onder meer opgedragen wooncomplexen in de gaten te houden en te registreren wie er allemaal binnengaat. Ze bellen bewoners op om te controleren of ze getest en gevaccineerd zijn, en helpen mensen in quarantaine om hun vuilnis buiten te zetten.

En ze kregen de beschikking over krachtige instrumenten. De centrale regering droeg de politie, maar evengoed internet- en telefoonbedrijven, op hun informatie over de reisgeschiedenis van mensen te delen met maatschappelijk werkers, zodat die kunnen inschatten of er sprake is van hoog risico bij bewoners.

In een deelgebied van de provincie Sichuan is het leger zogenaamde ‘roosterwerkers’ in de loop van de pandemie verdrievoudigd tot meer dan 300, zegt Pan Xiyu, een van de nieuwe rekruten. Pan, die verantwoordelijk is voor ongeveer 2.000 bewoners, zegt dat ze vooral veel tijd steekt in het uitdelen van brochures en het opstellen van luidsprekers om de nieuwe maatregelen uit te leggen en op te roepen tot vaccinatie. Het werk is bij momenten afmattend, zegt ze. “Ik moet de hele tijd beschikbaar zijn.”

En de druk om uitbraken in de kiem te smoren kan functionarissen ook overijverig maken, met extreme regelneverij tot gevolg. Tijdens een lockdown in Xi’an weigerde ziekenhuispersoneel een acht maanden zwangere vrouw medische zorgen omdat het resultaat van haar covidtest enkele uren eerder verstreken was. Ze verloor haar kind, wat leidde tot een publieke woede-uitbarsting.

Maar sommigen leggen de schuld veeleer bij de zware druk op gezondheidswerkers van een lager niveau om de infecties de kop in te drukken. “Zij gaan ervan uit dat je beter te streng dan te soft bent, maar dat is nu eenmaal de druk die gecreëerd wordt door de omgeving”, zegt Li Naitang, een gepensioneerde gezondheidswerker in Xi’an, over plaatselijke functionarissen.

Willekeur

Hoe dan ook zijn de resultaten ontegensprekelijk. China tekent 3,3 coronadoden per miljoen inwoners op. In de VS zijn dat er 2.600. Halverwege januari meldden de autoriteiten in Xi’an nul nieuwe besmettingen. Vorige week werd de lockdown integraal opgeheven.

De succesvolle aanpak van de overheid om het aantal besmettingen te beperken levert de Chinese overheid iets op wat in veel andere landen ontbreekt: uitgebreide steun bij de bevolking. Pan zegt dat haar job makkelijker is dan in het begin van de pandemie. Toen gingen mensen vaak in discussie met haar als ze om hun gezondheids­code vroeg of opdroeg hun mondkapje te dragen. Nu aanvaarden de mensen de gezondheidsmaatregelen gewoon, zegt ze. “Iedereen neemt ze ernstig en werkt goed mee.”

Veel Chinezen zijn inderdaad bang dat een verslapping van de controle zal leiden tot een heropflakkering van Covid-19, zegt Shen Maohua, een blogger uit Shanghai die onder het pseudoniem Wei Zhou schrijft over de pandemie en de privacykwestie. “Voor veel mensen is het een soort mentale ruil”, zegt hij. “Ze geven een deel van hun rechten op in ruil voor absolute veiligheid.”

De vraag is maar hoelang mensen die ruil nog waardevol zullen vinden. Op sociale media wordt nu al geklaagd over de schijnbare willekeur waarmee reizen verboden wordt vanwege softwarefoutjes of door verschillen in aanpak tussen steden. Zelfs officieel worden de problemen erkend. Een staatsnieuwsmedium publiceerde deze maand een analyse per provincie van de criteria om van groen naar geel te gaan. Het besluit was dat de meeste provincies geen duidelijke criteria hanteren. “Je weet nooit of je geplande reis al dan niet zal doorgaan, of je je reisplannen zult kunnen realiseren”, meldde het artikel.

Nooit meer uit het oog

Sommige critici van het regime waarschuwen dat de echte prijs die betaald wordt veel verder reikt dan een beetje ongemak.

Wang Yu, een bekende mensenrechtenadvocaat, zegt te denken dat de autoriteiten de gezondheidscode hebben gebruikt om haar werk te hypothekeren. In november reisde ze terug naar Peking na een werkbezoek en probeerde ze haar reisgegevens in te geven in haar gezondheidscodeapp, zoals voorgeschreven. Maar toen ze de provincie Jiangsu selecteerde, vermeldde het uitgeklapte menu slechts één stad, Changzhou, waar ze niet geweest was en waar onlangs een paar besmettingen geregistreerd waren. Als ze die locatie ingaf, zou ze wellicht Peking niet binnen mogen.

In het verleden moesten de inlichtingendiensten haar fysiek volgen om haar werk te dwarsbomen. Haar vrees is dat ze dat nu van overal kunnen doen. “Waar je ook gaat, ze zullen je nooit uit het oog verliezen”, zegt Wang, die bij familie in Tianjin verbleef tot haar app een maand later ineens weer gewoon begon te doen.

‘Geen misbruik’ 

Maar ook minder in het oog springende critici zijn kwetsbaar. Tal van lokale overheden houden indieners van klachten – mensen die naar Peking of andere steden reizen om te klagen over plaatselijke functionarissen – scherp in de gaten om ze eventueel te pakken op overtredingen van de reisbeperkingen.

“De gezondheidscode kan ook makkelijk misbruikt worden om problemen te vermijden”, zegt Lin Yinggiang, die zich in Fuzhou in het zuidoosten al lang bezighoudt met het indienen van klachten. Hij zegt dat hij in de aanloop naar een bijeenkomst van partijbonzen in november door de politie van de trein werd gehaald en het bevel kreeg terug te keren naar Fuzhou en in quarantaine moest, ook al was hij niet in de buurt van een bevestigd besmettingsgeval geweest.

Functionarissen in China spreken zich openlijk uit voor de inzet van viruscontrolemaatregelen in domeinen die niets met de pandemie te maken hebben. In de regio Guangxi in het zuiden van China, bijvoorbeeld, stelde een rechter vast dat de roosterwerkers veel nauwkeuriger rapporteerden over plaatselijke inwoners dan gebruikelijk was. Dat gaf hem een idee. “Waarom deze gelegenheid niet aangrijpen om roosterwerkers op zoek te laten gaan naar mensen die we eerder niet op het spoor kwamen, of om dagvaardingen te sturen naar plekken die we vroeger moeilijk bereikten”, zei hij volgens een plaatselijk nieuwsmedium. Als gevolg van die aanpak werden achttien dagvaardingen met succes bezorgd.

Plaatselijke overheden in China doen niettemin hun best om mensen gerust te stellen dat hun gezondheidscodedata niet misbruikt zullen worden. De centrale regering heeft ook regelgeving uitgevaardigd die de privacy van mensen moet vrijwaren. Maar veel Chinezen gaan ervan uit dat de ­autoriteiten alle informatie kunnen verkrijgen die ze maar willen, regels of niet.

Zan Aizong, een voormalige journalist uit Hangzhou, zegt dat de uitbreiding van de controles het zelfs nog makkelijker maakt voor de overheid om dissidenten stokken in de wielen te steken. Hij weigert de gezondheidscode te gebruiken, maar dat maakt het moeilijk om zich te verplaatsen. En het is niet eenvoudig om de bemanners van de controleposten zijn redenering uit te leggen.

“Ik kan hen de waarheid niet vertellen – dat ik me verzet tegen de gezondheidscode vanwege de controle die ervan uitgaat”, zegt hij. “Want als ik het zou hebben over verzet, zouden ze dat totaal belachelijk vinden.”