Queen Elizabeth II zit 70 jaar op de troon: hoe ze kalmpjes alle stormen overleefde

Op 6 februari 1952, nu 70 jaar geleden, overlijdt koning George VI op zijn landgoed Sandringham in Engeland. Op hetzelfde moment is zijn oudste dochter Elizabeth koningin, alleen weet ze het nog niet. Ze bevindt zich in de kruin van een oude vijgenboom, middenin een wildreservaat in Kenia. In die boom is het Treetops Hotel gevestigd, waar de Queen en haar man Philip overnachten. Ze wordt slapend koningin.

Pas anderhalf jaar later vindt de kroningsplechtigheid plaats in Westminster Abbey  in Londen – want het is een hele organisatie om alle hoge gasten uit alle hoeken van de wereld samen te brengen. 

De kroning wordt voor het eerst rechtstreeks uitgezonden op de televisie, een wereldprimeur. Die nieuwe zwart-wit toestellen - tot voor kort een hebbeding voor de happy few - gaan prompt massaal over de toonbank. Het hele land troept eromheen in de huiskamers van de eerste gelukkige eigenaars.

Het Verenigd Koninkrijk was een ander land toen. Het is in al die jaren door hoge bergen en diepe dalen gegaan. Maar of het nu ging om terreur, een economische crisis, militaire conflicten of familieschandalen : de Queen loodste de monarchie onverstoorbaar voorbij alle valkuilen. Ze bleef in al die turbulente gebeurtenissen overeind, en was een baken van onveranderlijkheid en geruststelling, een houvast. Kalmpjes overleefde ze alle stormen. 

Bekijk hier het verslag uit het Journaal over 70 jaar Koningin Elizabeth II:

Het Verenigd Koninkrijk was eigenlijk bankroet uit de Tweede Wereldoorlog gekomen, en de economie herstelde zich maar moeizaam. Veel voedingsproducten en kleding waren gerantsoeneerd en stonden nog op de bon in 1952, zeven jaar na het einde van de oorlog.

De Queen zag haar land na veel gepalaver toetreden tot de Europese Gemeenschap begin jaren ’70. Het land kwam er economisch weer bovenop. Maar ze zag het ook weer uit de EU donderen, na de Brexit. Of dat het beloofde economische paradijs voor de Britten oplevert, valt nog te bezien.

De Queen ziet eind jaren 60 een gewapend conflict uitbreken in Noord-Ierland. De nationalisten, veelal katholiek, en de Unionisten, veelal protestant, staan elkaar naar het leven. De eersten willen zich aanhechten bij de republiek Ierland, de anderen willen mordicus deel blijven uitmaken van het Verenigd Koninkrijk. 

Dertig jaar lang heerst er een soort guerrilla, met zware bomaanslagen vooral in Noord-Ierland en Engeland. Premier Thatcher overleeft ternauwernood een aanslag op een hotel in Brighton. Graaf Mountbatten, de oom van Elizabeths echtgenoot Prince Philip, wordt vermoord bij een bomaanslag op zijn vissersbootje. Maar ook het Britse leger en de politie gaan zich soms te buiten aan extreem geweld.

Na dertig jaar komt er een einde aan de "Troubles". In 2012 bezoekt de Queen Belfast en schudt daar de hand van de Noord-Ierse vicepremier Martin McGuinness. In 1979 zat diezelfde McGuinness in de leiding van het IRA, dat verantwoordelijk was voor ettelijke terreurdaden. Naar alle waarschijnlijkheid was hij de man die de goedkeuring gaf voor de aanslag op Mountbatten. Maar de Queen geeft geen krimp.

Op de puinhopen van de oorlog bouwt de generatie van de Queen een nieuwe welvaartsmaatschappij met haast onbegrensde consumptiemogelijkheden. Maar in de jaren zestig wijzen de jongeren die af. Ze hebben lak aan discipline en werkijver, verzetten zich tegen elke vorm van gezag en eisen vrije liefde, seks, drugs & rock ’n roll. 

Britse modeontwerpers als Mary Quant lanceren frivole kleding en minirokjes, jonge vrouwen die daarmee rondlopen gaan in tegen alle fatsoensnormen waar Elizabeth mee is grootgebracht. 

De Queen ziet ook tot haar stomme verbazing hoe schreeuwerige popgroepjes als de Beatles en de Rolling Stones een wereldsucces én een uitermate winstgevend exportproduct worden. Maar met een stalen gezicht speldt ze de muzikanten - op voordracht van de toenmalige regering - een koninklijke onderscheiding op. 

Een vrouw als hoofdcommissaris bij de politie, hoofd van de inlichtingendienst MI5, parlementsvoorzitter of premier: de Britten kijken er niet meer van op. Dat was wel even anders toen de Queen aantrad. Gezagsdragers waren toen vanzelfsprekend mannen, vrouwen waren een curieuze uitzondering.

Zich als onervaren jonge vrouw van 25 staande houden in de machowereld van de politiek was aanvankelijk geen lachertje. Maar de Queen leerde snel bij. 

Toen de pasverkozen premier Harold Wilson naar zijn eerste audiëntie ging, verwachtte hij een gezellig gesprek over koetjes en kalfjes. Maar de Queen onderwierp hem meteen aan een strenge overhoring over de begroting en stedenbouw. Wilson wist niet waar hij het had. 

“Lees vooraf grondig alle documenten als je je niet als een schooljongen wil voelen die zijn huiswerk niet heeft gemaakt” waarschuwde hij zijn collega’s achteraf. Nadat Wilson het paleis had verlaten, zei de  Queen met een monkellachje tegen haar medewerkers: “Er is nog veel werk aan die jongen.” 

Het Britse rijk, het Empire, besloeg op zijn hoogtepunt een kwart van het aardoppervlak, en er leefde een kwart van de wereldbevolking. Maar de tijd van al die kolonies is allang voorbij: tussen 1945 en 1965 viel het aantal mensen onder Brits bestuur terug van bijna 600 miljoen tot 5 miljoen. 

Elizabeths vader was nog keizer van India, en ondertekende zijn documenten met "George VI R.I." (rex imperator, koning en keizer). Zij kon die letter i van imperator niet meer gebruiken, ze tekent dus met "Elizabeth R" (Regina, koningin). Want vijf jaar voor ze aantrad was India, the Jewel in the Crown, al onafhankelijk geworden. En daarna is het snel gegaan met de dekolonisering: Birma, Sri Lanka, Singapore, Maleisië, Sudan, Bahrein, Cyprus, Malta, de Fiji-eilanden, noem maar op…

Maar Elizabeth gooide zich met heel veel energie op de Commonwealth, het Gemenebest, het los verband van inmiddels 54 staten die nauwe banden met het VK onderhouden, meestal ex-kolonies. Ze werken aan bevoorrechte handelsrelaties en culturele uitwisselingen, en ze organiseren onderling de Commonwealth Games, het kleine broertje van de Olympische Spelen. 

De rest van de wereld merkt dat nauwelijks op, maar de Queen heeft echt een groot deel van haar leven aan de Commonwealth besteed, met meer dan 200 reizen en staatsbezoeken om die banden te onderhouden in het belang van het VK, om zo de schade van het verlies van het Rijk zoveel mogelijk te compenseren.  En, in theorie althans, ook die van de Brexit, het vertrek uit de Europese Unie.

Een scheiding was in de jaren 50 nog een schande voor elke familie (laat staan de koninklijke familie). Gescheiden echtelieden werden vaak buitengesloten uit het sociale verkeer, werden niet langer uitgenodigd bij officiële gelegenheden en uitgesloten voor een aantal functies. 

De jonge prinses Elizabeth zag hoe haar oom, koning Edward VIII, troonsafstand moest doen omdat hij per se wilde trouwen met een gescheiden vrouw. Toen ze koningin geworden was en haar eigen zus Margaret wilde trouwen met een gescheiden man, moest Elizabeth nog zoveel hindernissen op haar pad leggen dat Margaret er uiteindelijk van af zag.

Dat de tijden veranderd zijn is wel duidelijk. In de loop der jaren is diezelfde zus Margaret gescheiden van die andere man met wie ze uiteindelijk trouwde, Antony Armstrong-Jones.  Maar ook drie van haar eigen kinderen zijn ondertussen gescheiden, en haar kleinkind prins Harry is getrouwd met een gescheiden vrouw. 

Ze heeft nu zelfs een aangetrouwde neef, Lord Ivor Mountbatten, die met een man getrouwd is. Toen de Queen aantrad was homoseks tussen mannen nog strafbaar, en dat leidde geregeld tot betrappingen, arrestaties en gevangenisstraffen.

Toen prinses Diana in 1997 overleed bij een auto-ongeval in Parijs wisten de Britten niet wat hun overkwam. Het land van de immer onverstoorbare “stiff upper lip” liep ineens over van de emoties. Duizenden en duizenden mensen legden voor Kensington Palace, de woning van de prinses, een ruiker bloemen of een knuffel neer. Er waren luchtfoto’s nodig om te tonen hoe gigantisch groot dat bloementapijt was geworden. 

De Queen was in Schotland, met Diana’s ex-man prins Charles en de prinsjes William en Harry, en liet niets van zich horen. De mensen zagen in haar starre houding een hooghartig misprijzen voor Diana, en dus ook voor hun verdriet om de prinses. Ze wilden dat de Queen naar Londen kwam en de vlag halfstok hing op Buckingham Palace, de krantenkoppen schreeuwden: “Where is our Queen? Where is Her Flag?” en “Show us you care”. 

De sfeer werd zo grimmig dat de monarchie even op haar grondvesten daverde. Het was de pas verkozen premier Tony Blair die de Queen ervan overtuigde om vervroegd het vliegtuig naar Londen te nemen. Daar sprak ze de bevolking toe op de televisie, voor een open raam van Buckingham Palace, met op de achtergrond de rouwende menigte. Ze bracht hulde aan Diana, weliswaar in zuinige bewoordingen.

En toen de lijkstoet voor Buckingham Palace passeerde, boog de Queen het hoofd. Symbolischer kon het niet: de koningin die op iemand staat te wachten, en dan nog een buiging maakt. Pas toen was het gevaarlijkste moment tijdens de regering van de Queen voorbij.

We gaan ervan uit dat we in onze contreien sinds de Tweede Wereldoorlog in vrede leven, maar voor het VK klopt dat alvast niet helemaal. Sinds ze op de troon zit, hebben de troepen van hare Majesteit onder meer deelgenomen aan conflicten in Korea, Egypte, de Falklandeilanden, Irak en Afghanistan. Sommige van die interventies waren zeer omstreden, andere erg succesvol voor het VK. 

Onder premier Tony Blair waren er bijvoorbeeld ook Britse militaire interventies in Sierra Leona en Kosovo. De kleinschalige operatie in het Afrikaanse Sierra Leone leidde tot de beëindiging van een burgeroorlog die al 11 jaar aansleepte. En de Albanese bevolking van Kosovo was premier Blair zo dankbaar voor zijn tussenkomst dat er nu een groot aantal jongetjes in Kosovo rondlopen die Tony of Tonibler heten.

In de Falklandoorlog vocht haar eigen zoon Andrew mee als helikopterpiloot. In Afghanistan was haar kleinzoon Harry co-piloot en schutter op een Apache-helikopter.

De Queen - officieel het hoofd van de strijdkrachten - wist zich staande te houden tussen al die turbulente gebeurtenissen. De monarchie kwam de militaire interventies zonder kleerscheuren te boven. 

Het straatbeeld in Londen ziet er helemaal anders uit dan toen Elizabeth koningin werd. Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft het Verenigd Koninkrijk verschillende immigratiegolven meegemaakt.

Polen en Oekraïners stroomden toe na de overwinning van de geallieerden in 1945, Indiërs en Pakistanen na de onafhankelijkheid van hun land. Een tweede golf Indiërs arriveerde nadat dictator Idi Amin ze uit Oeganda had verdreven. Om openstaande arbeidsplaatsen bij de wederopbouw op te vullen nodigde het VK onderdanen uit zijn (ex-)kolonies in Azië en de Caraïben uit. 

Toen de socialistische regering van Clement Attlee in 1948 de nationale gezondheidsdienst NHS oprichtte, verkozen veel Britse artsen een winstgevende privépraktijk boven die openbare dienst. Om de vacatures in de NHS te vullen stroomden gediplomeerde artsen en verpleegkundigen uit Azië toe. En na de toetreding tot de Europese Gemeenschap gingen ook veel immigranten uit het continent in het VK wonen en werken, vooral uit Oost-Europa.

De onderdanen van de Queen vormen sinds haar aantreden een samenleving die er vandaag opvallend divers en multicultureel uitziet, zeker in de grote Engelse steden. De Queen is het bindteken, zij houdt de boel bij elkaar, zeggen de Britten. 

Tijdens haar lange regering heeft de Queen ondertussen al 14 Britse premiers, 14 Amerikaanse presidenten en 7 pausen versleten. Vertel haar wat.

Met haar 70 jaar als staatshoofd heeft ze in het Verenigd Koninkrijk alle records gebroken, nooit zat een Britse monarch langer op de troon. Maar een wereldrecord heeft ze nog niet: de huidige wereldrecordhouder is de Franse koning Lodewijk XIV. Die heeft 72 jaar geregeerd. 

Op 27 mei 2024 steekt Elizabeth hem voorbij. Tegen dan zal ze wel 98 jaar en 36 dagen oud zijn. Maar ze heeft goede genen, haar moeder is vrolijk 101 geworden. En we moeten erbij zeggen dat Lodewijk XIV een beetje valsspeelde, hij was pas 4 jaar toen hij op de troon kwam. Zo is het gemakkelijk natuurlijk.