‘Ik durf de verwarming niet meer aan te zetten. Ik heb een groot, mooi huis, maar ik zit in de kou alsof het buiten is’

Dinsdag 25 januari, Roosdaal. Een villa in gele baksteen, een oprit voor twee auto’s, een grote, mooi onderhouden tuin. We bellen aan bij Lea en Marc, twee gepensioneerde zelfstandigen die dit huis dertig jaar geleden bouwden. Buiten is het koud en mistig, maar ook binnen is het zo fris dat we jas en sjaal liever aanhouden. “We zijn zo hard geschrokken van de elektriciteitsfactuur dat we de verwarming een paar graden lager zetten”, zegt Lea. Marc gooit nog een houtblok op de kachel in de woonkamer. ‘Vroeger gebruikten we die vooral voor de sfeer, nu staat hij hier hele dagen te branden.’

In een half jaar tijd is de stroomfactuur van het koppel meer dan vijf keer duurder geworden.

Lea: “Tot april betaalden we 291 euro per maand. In het najaar werd de voorschotfactuur opgetrokken naar 400 euro per maand. En nu zouden we maandelijks 1.289 euro moeten betalen.”

Marc: “Als ik dat doe, is mijn hele pensioen weg. Na een leven lang hard werken.”

Lea en Marc, die wegens de roddels van de buren liever anoniem blijven, hadden een bouwbedrijf en drie mensen in dienst. Ze kregen twee kinderen. In 1992 bouwden ze een ruime villa en ze kozen voor verwarming met accumulatieradiatoren op elektriciteit.

Marc: “We weten dat die veel verbruiken, maar de verwarmingsinstallateur zegt dat ze nog prima werken. Die kachels laden ’s nachts op en geven overdag hun warmte af. Destijds was dat betaalbaar dankzij het nachttarief. Maar dat is intussen afgeschaft.”

Lea: “U denkt misschien als u hier aankomt: zo’n groot huis, logisch dat ze zoveel betalen. Maar wij gebruiken maar drie kachels in het hele huis: twee in de woonkamer en één in de keuken. In de hal en het bureau staan ze uit. Boven in de slaapkamers verwarmen we al lang niet meer, sinds de kinderen het huis uit zijn. Maar we kunnen ons huis toch niet kleiner maken? We wonen hier dertig jaar.”

Marc: “We zijn klant bij Mega, dat de voorschotfacturen tegenwoordig overal drastisch verhoogt, maar 1.289 euro is overdreven. Vorig jaar betaalden we 3.514 euro voor een heel jaar. Als we nu zouden betalen wat Mega ons vraagt, zitten we aan meer dan 15.000 euro, alleen om onze woonkamer te verwarmen. Maar ik ga geen bankier voor hen spelen! Ze vragen zoveel omdat ze zeker willen zijn van hun inkomsten, maar als ze failliet gaan, zijn we die centen ook nog eens kwijt.

“We hebben overal in huis gekeken waar we kunnen besparen. Onze halogeenlampjes hebben we allemaal vervangen door ledlampen van 3,5 watt – in plaats van 50 watt. We hadden ook een verlies aan de terrasverlichting, waar één van de aansluitingen kapot was en al de elektriciteit in de grond verdween. Dat is nu opgelost, en hopelijk maakt het een verschil.”

Lea: “We weten nu echt niet wat we nog kunnen doen. Wij zijn dan nog goed af, want we hebben nog wat spaargeld, we zullen dus niet meteen naar de voedselbedeling moeten. Maar je wilt af en toe ook je kinderen nog iets toestoppen, want die hebben het ook niet altijd makkelijk. Het is heel bitter dat we het geld dat we hebben opzijgezet voor onze oude dag, moeten spenderen aan wat licht en warmte. Als je allebei zelfstandige bent geweest, heb je een klein pensioentje, hoor. Ga daarmee maar eens naar een serviceflat of een home. En wat doen al die mensen zonder spaargeld? Daar denk ik vaak aan, voor hen is het nog erger.”

Lea en Marc zijn niet de enigen die zich zorgen maken. “Veel gezinnen staan voor een financiële ramp”, zegt Stefan Goemaere, deskundige energiearmoede.

Goemaere: “De OCMW’s vrezen de komende maanden een toestroom van mensen die hun energiefacturen niet meer kunnen betalen. Niet alleen de laagste inkomens worden getroffen, maar ook gezinnen uit de onderste schil van de middenklasse, die ze vroeger nooit zagen.”

Goemaere is projectmedewerker energiearmoede bij SAAMO (voorheen Samenlevingsopbouw), een sociale vereniging voor mensen in armoede. Hij komt al jaren over de vloer bij bewoners van onverwarmde en slecht verlichte huizen in de Westhoek, en geeft hun tips hoe ze hun energieverbruik kunnen verminderen. Als een hyperalerte waakhond volgt hij het energiebeleid in Vlaanderen en probeert hij erop te wegen om licht en warmte voor iedereen betaalbaar te houden. Maar de huidige prijsstijgingen zijn ook voor hem ongezien.

Goemaere: “Een Vlaams gezin van drie tot vier personen betaalde een jaar geleden gemiddeld 2.200 euro voor een jaar elektriciteit en gas. Dat was het bedrag in december 2020. Een jaar later, in december 2021, bedroeg de gemiddelde jaarrekening al 3.935 euro. Vandaag, januari 2022, betaal je 5.634 euro: een stijging met 3.380 euro in dertien maanden tijd.”

Dat is absurd.

Goemaere: “Ja. Vooral aardgas heeft een enorme sprong gemaakt. In december 2020 kostte een jaar aardgas 1.090 euro. In december 2021 was die prijs al geklommen naar 2.543 euro, en een maand later zaten we al aan 3.783 euro. Mensen die een jaar geleden maandelijks 100 euro voor gas betaalden, moeten nu 350 euro per maand rekenen, voor gas alleen. En omdat aardgas ook een grondstof is voor elektriciteit, weegt die prijsstijging ook daar door.”

Hoeveel moet een gemiddeld Vlaams gezin van drie tot vier personen vandaag betalen per maand?

Goemaere: “Het goedkoopste contract voor gas en elektriciteit kost je vandaag 400 euro per maand voor 3.500 kWh elektriciteit en 23.260 kWh aardgas, een gemiddeld gebruik. Voor een standaardcontract dat je overal in het land kunt krijgen, is het 470 euro per maand, tegen de prijs van januari. In 2020 was dat nog 271 euro.”

TIEN KILO VLEES

De rekening die Kenny De Nys uit Zelzate gepresenteerd kreeg, zit daar een pak boven: de nachtarbeider moet sinds januari een maandelijks voorschot van 998 euro betalen voor gas en elektriciteit. Een jaar geleden was dat nog 210 euro per maand.

De Nys: “Toen heb ik bij de jaarlijkse rekening zelfs nog 100 euro teruggekregen. Dat bedrag kwam toen dus overeen met mijn gebruik. In november vorig jaar is de voorschotfactuur een eerste keer verhoogd naar 250 euro, en dan naar 400 euro. Dat heb ik geweigerd, omdat we al zo weinig reserve hadden. Maar twee maanden later krijg ik een nieuwe voorschotfactuur: 998 euro per maand. Als ik dat betaal, moet ik geen boterham meer eten.»

Vijf jaar geleden kocht Kenny na zijn scheiding een kleine gezinswoning in Zelzate, waar hij met zijn nieuwe partner en hun drie tienerkinderen woont. Hij heeft een fulltimejob als nachtarbeider in de logistiek. Elke nacht laadt hij palletten in vrachtwagens om winkels te bevoorraden.

De Nys: “Tijdens de coronacrisis zijn we altijd aan de slag gebleven. Ze hebben het wel over de helden van de zorg, maar als wij niet hadden doorgewerkt, waren de winkelrekken leeg gebleven. En waar hadden de mensen dan hun wc-papier moeten halen? (lacht)

“We hebben het moeilijk gehad, zeker door het gepuzzel met de kinderen die plots thuiszaten. Maar je doet voort, want je wilt een leven opbouwen. Als je maar hard genoeg werkt, kan het niet fout lopen, denk je. Ik werk ’s nachts om net dat beetje meer te verdienen. Maar dat zijn we nu ook kwijt, aan een absurde energiefactuur.”

Is je woning goed geïsoleerd?

De Nys: “Toen we ze kochten niet, maar ik heb al veel zelf opgeknapt. Onlangs heeft een energiespecialist van de provincie het huis doorgelicht, en volgens hem viel de isolatie goed mee. Het enige waarmee ik nog een verschil kon maken, zei hij, waren zonnepanelen, en een extra isolatielaag in de muren. Maar dan moest ik die eerst afbreken. Hij had het over een investering van meer dan 100.000 euro. Waar zou ik die vandaan halen? Daar zijn we vandaag trouwens niet mee geholpen: nú staat het water ons aan de lippen.”

Hoeveel hou je maandelijks over om van te leven?

De Nys: “Mijn vrouw en ik hebben een gezamenlijk inkomen van 3.000 euro: ik verdien 2.000 euro, zij werkt halftijds wegens een spierziekte en heeft 1.000 euro. Daarvan gaat 750 euro naar de afbetaling van het huis. Daarnaast hebben we nog een autolening, verzekeringen en betaal ik alimentatie. Ik heb het berekend: als we 1.000 euro voor energie moeten betalen, blijft er nog 300 euro per maand over om van te leven met vijf man. Twee volwassenen en drie tieners – die eten nogal wat, hoor. Tot nu toe kwamen we altijd rond, maar nu?

“Mijn abonnement op de krant en op Netflix heb ik al geschrapt. Af en toe op restaurant gaan eten zal ook niet meer lukken. Om de kosten te drukken koop ik voedsel waarvan de vervaldatum nadert in grote hoeveelheden op Megafoodstunter.nl en steek ik dat in de diepvriezer. Tien kilo kip of varkensvlees, acht zakken friet, taartjes of snacks… Ik zet de verwarming ook een paar graden lager, en de slaapkamers boven verwarmen we niet meer. Als de kinderen thuis zijn, zitten we hier ’s avonds met z’n vijven, elk met een dekentje.”

Hebben je collega’s ook problemen?

De Nys: “Mijn hart bloedt als ik de verhalen van mijn collega’s hoor. Er zijn er die het einde van de maand niet meer halen en nu al weten dat ze naar het OCMW zullen moeten gaan. De meesten van ons krijgen ook geen sociaal tarief, daarvoor ligt ons inkomen net iets te hoog. Pas op, ze zijn creatief hoor. Ze gaan hout sprokkelen voor de kachel, bijvoorbeeld. Ik weet het, dat is slecht voor het milieu, met al dat fijnstof, maar wat doe je als je met de rug tegen de muur staat? De mensen worden kwaad. We hebben het gevoel dat wij, de arbeiders, vergeten worden in de hele discussie.

“In juni komt de jaarlijkse afrekening, en ik hou mijn hart vast. Ik heb het geluk dat het vakantiegeld dan gestort wordt. Daarmee gaan we eens per jaar met ons gezin een week op vakantie – geen drie keer, zoals de politici op televisie zeggen, en geen grote luxereizen. Ik kijk echt uit naar die jaarlijkse vakantieweek. Mijn hart zou breken als ik dat zou moeten missen omdat ik het geld nodig heb voor onze energiefactuur.”

Onvoorziene kosten

Kenny werkt al twintig jaar, heeft een nettoloon van 2.000 euro en een eigen woning. Niet meteen wat je je voorstelt bij iemand in armoede.

Goemaere: “(knikt) Dat is het alarmerende van de zaak. We zien tegenwoordig zulke hoge stijgingen dat iedereen die maar één inkomen heeft en weinig spaargeld, het risico loopt om in energiearmoede te belanden. Dat kan gaan om een jongere die op eigen benen probeert te staan, vaders en moeders die na een scheiding plots in hun eentje alle rekeningen moeten betalen, mensen die hun partner verliezen en terugvallen op één inkomen. Maar ook advocaten of dokters die veel investeringen hebben gedaan, of mensen die net verbouwd hebben en hun spaarpotje daarvoor hebben leeggemaakt.

“Het ergste moet trouwens nog komen, want veel mensen moeten hun jaarrekening nog krijgen, en die zal bij velen zeer hoog zijn. Te hoog, vrezen wij. Ook FEBEG, de koepel van de energieleveranciers, vreest dat mensen energieschulden zullen opbouwen. Sinds het begin van de coronacrisis tot september 2021 hebben ze al 920.000 aanvragen gekregen voor een uitstel van betaling, en de piek verwachten ze pas over een paar maanden.”

Tijdens de coronacrisis heeft de regering de doelgroep voor het lagere sociaal tarief uitgebreid. Een klein miljoen gezinnen geniet nu van dat gunstregime.

Goemaere: “Als die uitbreiding er niet was gekomen, had er een ware slachting plaatsgevonden. De laagste inkomens zijn tijdelijk beschermd door dat sociale tarief, waardoor ze nog net het hoofd boven water houden. Maar ook daar stijgen de prijzen en komen mensen in de problemen. 20 euro meer betalen is voor hen erg veel. Mensen in armoede kunnen meestal perfect overleven met een heel klein budget, maar het zijn de onverwachte uitgaven die hun de das omdoen en waardoor ze in de schulden raken. Veel mensen zijn ontzettend bang voor hun jaarlijkse afrekening. Ze zetten de verwarming een paar graden lager, zitten in het halfdonker en wassen zich niet meer in de douche maar aan de wastafel.

“Bovendien loopt de maatregel af op 31 maart. Als de regering het sociaal tarief niet verlengt, komen er wellicht nog grotere problemen. Een gemiddeld gezin betaalt nu maandelijks 130 euro, maar als het sociaal tarief wegvalt, springt die prijs plots naar 470 euro. En een hele groep van hen hééft al schulden.”

Wanneer ben je energiearm?

Goemaere: “Als je meer dan 10 procent van je inkomen aan energie moet betalen, is er een kans op energiearmoede. Bij dat woord denk je misschien automatisch aan een schimmelig krot met een lekkend dak, stukgevroren leidingen en budgetmeters tegen de muur. Maar je vindt het evengoed in een klassiek huis waar alles er in orde en goed onderhouden uitziet. Mensen houden het dikwijls goed verborgen. Dat ze beknibbelen op hun energieuitgaven, zie je niet altijd direct.”

Volgens cijfers van de Energiebarometer van de Koning Boudewijnstichting kent 21 procent van de huishoudens energiearmoede. Eén op de vijf gezinnen zit in de kou: dat is enorm.

Goemaere: “Intussen zal dat cijfer nog hoger liggen, want de studie is gebaseerd op cijfers uit 2019. Sinds december 2020 zijn de energieprijzen zo hard gestegen dat dat zeker een onderschatting is. In 2019 was de energiearmoede in Brussel het grootst met 25 procent. In Wallonië ging het om 21 procent, en in Vlaanderen om 16 procent, wat neerkomt op 400.000 Vlaamse huishoudens. Maar dat cijfer zal nu dus nog een pak hoger liggen.”

THERMISCH ONDERGOED

Gerda Eynatten-Bové (83), vertaalster op rust en weduwe, had nooit gedacht dat de verwarming in huis haar grootste zorg zou zijn. Tot ze in het najaar van 2021 het voorstel kreeg om de maandelijkse voorschotfactuur voor elektriciteit tot 600 euro te verhogen, het dubbele van wat ze vorig jaar betaalde. Ze weigerde en betaalt nu maandelijks 440 euro, bijna een kwart van haar inkomen. Daarmee verhuisde ze plots officieel van de middenklasse naar de categorie van mensen in energiearmoede. Ze wacht met een bang hart op de jaarlijkse afrekening.

Eynatten-Bové: “Als oudere weduwe zit ik letterlijk en figuurlijk in de kou. Mijn man en ik behoorden in de jaren 70, tijdens de oliecrisis, tot de 145.000 jonge nieuwbouwers die braafjes geluisterd hebben naar de aanbeveling van de overheid en gekozen hebben voor de fel aangeprezen schone en ecologische elektrische verwarming met vloermatten.

“De verwarming werkte met nachtaccumulatie, een nieuwe techniek waarvoor het huis op een speciale manier geïsoleerd moest worden, wat extra kosten met zich meebracht. Maar we konden ook genieten van een verminderd nachttarief dat de overheid toen stimuleerde, omdat ze anders de elektriciteit niet kwijtraakten die de kerncentrales ’s nachts bleven produceren. Voor ons was het de ideale verwarming, en sinds 1975 hebben we nooit een panne gehad, maar de facturen werden wel steeds hoger.”

Woont u in een groot huis?

Eynatten-Bové: “Ja, mijn man was industrieel ingenieur en had een mooi inkomen. In 1975 hebben we gebouwd. We waren jong en ambitieus, we werkten allebei en we dachten dat we de wereld zouden aankunnen. Intussen heeft het leven mij niet gespaard. Ik heb mijn man en mijn twee kinderen op een verschrikkelijke manier verloren en ben nu alleen. Die 600 euro is voor mij een financiële ramp, met mijn weduwepensioen. Ik durf de verwarming niet meer aan te zetten. Ik heb een mooi groot huis, maar ik zit in de kou alsof het buiten is. ‘Verhuis dan naar een kleiner appartement,’ zeggen de mensen. Maar dat doe ik niet. Dit huis zit vol herinneringen. Het enige dat ik nog heb.

“Nu wordt het verminderd tarief afgeschaft, waardoor mijn kosten nog zullen stijgen. Ik heb al twee klachtenbrieven naar minister Zuhal Demir (N-VA) geschreven, en twee keer kreeg ik een stereotiepe brief over zonnepanelen terug. Maar die heb ik niet en wil ik me ook niet aanschaffen, op mijn 83ste. Die mevrouw durft het altijd wel te zeggen, maar dan niet aan mij.”

Zonnepanelen blijken trouwens geen mirakeloplossing, ondervond Sylvia Van Oudenhove (42) uit Zonnegem. In december stapten zij en haar man noodgedwongen over naar een nieuwe energieleverancier, na het faillissement van de Vlaamse Energieleverancier. In januari kreeg ze de eerste voorschotfactuur: een maandelijkse bijdrage van 920 euro. De zonnepanelen lagen toen al een jaar op het dak.

Van Oudenhove: “Bij de Vlaamse Energieleverancier hadden we een vast contract, maar door het faillissement zijn we al onze centen kwijt: maar liefst negen maanden voorschot. We moesten holderdebolder overstappen naar een andere leverancier, Eneco, waar we nu een variabel contract hebben. Dat laat ons fiks betalen voor ons winterverbruik, zonder dat we kunnen teren op de voorschotten die we trouw hebben betaald. 920 euro: dat is bijna een kwart van ons totale gezinsinkomen. En dan is het nog bang afwachten op de jaarrekening die in maart komt. Ik heb gisteren anderhalf uur met onze nieuwe energiemaatschappij gebeld – na drie kwartier wachtmuziek – maar niemand kon me daar zeggen hoeveel ons werkelijke verbruik tijdens die eerste maand was. De facturen zijn ook helemaal niet transparant.”

Het jonge gezin, met een zoontje van 7, kocht hun woning uit de jaren 50 in 2011.

Van Oudenhove: “We hebben al veel geïnvesteerd in de renovatie en de isolatie. Met het beetje spaargeld dat we nog hebben, zingen we het ook niet zo lang meer uit. Alles in de winkel is duurder geworden, en nu komt dit er nog eens bij.

“Sinds corona werk ik thuis, als ambtenaar bij de Vlaamse Gemeenschap, en dus moet het hier elke dag verwarmd worden. Ik zet de verwarming zo laag mogelijk en hou me warm met thermisch ondergoed, een sjaal, een dikke trui en een kersenpitkussentje op schoot. De haard brandt tegenwoordig de hele dag door. Ik heb er even aan gedacht om mijn bureau naar de keuken te verhuizen en maar één ruimte in huis te verwarmen, maar dan krijgt mijn zoontje het lastig. Hij kampt met ontwikkelingsachterstand, autisme en ADHD, en heeft nood aan vaste structuur. Ondanks zijn handicap vallen we trouwens net buiten de normen van het sociaal energietarief. Het maakt de toekomst voor ons erg onzeker. Ik ben bang om alles te verliezen wat we tot nu toe met hard werken hebben opgebouwd.”

Tweede belastingbrief 

Hoe komt het dat de energieprijzen zo hoog zijn, meneer Goemaere? Is het de schuld van de Russen?

Goemaere: “(knikt) «Onze Europese gasbevoorrading komt voor een deel uit Rusland, en president Poetin draait af en toe de gaskraan dicht om de prijzen te manipuleren. De geopolitieke spanningen aan de grens met Oekraïne hebben de zaken op de spits gedreven en de prijzen de hoogte in gejaagd. Het is afwachten hoe het verder loopt.

“Daarnaast is het ook een kwestie van vraag en aanbod. De prijs van energie wordt bepaald op de beurs, waar elektriciteit en gas verhandeld worden. Door de economische heropleving na de coronacrisis is de vraag wereldwijd gestegen. En als het aanbod dan niet volgt, wordt energie duurder.

“Er zijn ook de stijgende CO₂-emissierechten die de leveranciers moeten betalen en doorrekenen aan hun klanten. In Duitsland sluiten bijvoorbeeld veel steenkoolcentrales, omdat ze door al die extra kosten niet rendabel meer zijn, waardoor het aanbod weer verkleint.”

Maar voorschotfacturen tot 1.000 euro per maand zijn toch overdreven, niet?

Goemaere: “Bij sommige consumenten zal dat bedrag misschien de werkelijke energiekost dekken, als ze nog oude energieverslindende toestellen gebruiken of in slecht geïsoleerde huizen wonen. Maar evengoed zit hun energieleverancier zelf in de financiële problemen en wil die zijn klanten als bank gebruiken: ook leveranciers hebben genoeg cashflow nodig om hun energie aan te kopen op de internationale markt. De meeste produceren hun energie niet zelf. Ze kopen een deel aan op lange termijn, maar nooit voor een heel jaar. De rest vullen ze aan met energie van de dagmarkt, waar de prijzen enorm schommelen.

“Als Poetin Oekraïne binnenvalt, zal de gasprijs de hoogte in schieten. Vorige maand piekte de aankoopprijs voor één megawatt gas op de internationale markt op 180 euro. Dat is zes keer meer dan een jaar geleden. Intussen is hij weer gezakt naar 90 euro, maar dat is nog altijd drie keer meer dan een jaar geleden. Energieleveranciers zijn verplicht om die zeer hoge prijs te betalen, want ze hebben de energie onmiddellijk nodig, anders valt het licht uit. Ze rekenen die prijzen door aan hun klanten. Daarom willen ze nu zo min mogelijk met vaste contracten werken, maar met variabele contracten en om de drie maanden herberekenen ze de prijs. Eind vorig jaar zijn al twee energieleveranciers failliet gegaan, de Vlaamse Energieleverancier en Watts. Twee andere maatschappijen hebben het ook financieel moeilijk, maar de CREG (federale energieregulator, red.) wil niet zeggen welke, omdat hun klanten anders zullen weglopen, waardoor ze zeker failliet gaan.”

Experts zeggen dat de prijzen nog vijf jaar hoog zullen blijven.

Goemaere: “Dat is koffiedik kijken, maar Britse experts hebben berekend dat ze zeker de komende twee jaar hoog zullen blijven. En mensen in de energiesector zijn ook niet optimistisch.”

Van de prijs die de consument betaalt voor zijn stroom, gaat maar een derde naar de producent. Waar gaat de rest dan naartoe?

Goemaere: “Twee derde van de factuur gaat naar heffingen, taksen en allerlei energiepremies. Eigenlijk is het een soort tweede belastingbrief. Vlaanderen financiert haar hele energiebeleid via de elektriciteitsfactuur. Dat is absurd en onhoudbaar. Het is alsof je de hele financiering van het onderwijs via de schoolfactuur door de ouders van de leerlingen zou laten betalen.

“Stel dat je maandelijks 100 euro betaalt voor gas en elektriciteit, dan gaat 67 euro daarvan naar andere dingen: distributie en transport via hoogspanningskabels, subsidies voor groene stroom – en dan moet je denken aan zonnepanelen bij particulieren, de zonneparken van Fernand Huts, windmolens op zee. Voorts gaat een deel naar elektrische laadpalen voor auto’s, heffingen zoals de zogenaamde turteltaks voor groenestroomcertificaten, de financiering van de energiewaakhonden CREG en VREG (Vlaamse energieregulator, red.)… En natuurlijk ook 21 procent btw op de hele zwik.”

Wat vindt u van het voorstel om die btw tijdelijk naar 6 procent te verlagen?

Goemaere: “Bij SAAMO zijn we daar geen voorstander van, omdat uit studies blijkt dat het op lange termijn nadelig zou zijn voor de laagste inkomens. Iederéén zou die verlaging dan trouwens krijgen, óók Fernand Huts. Natuurlijk valt er iets voor te zeggen dat elektriciteit geen luxeproduct is waar je 21 procent op moet betalen, maar een basisproduct. Maar wij pleiten ervoor om de hele energiefactuur te herbekijken. Haal alle heffingen, taksen en openbare dienstverplichtingen eruit, en herteken het energiebeleid.

“Een ander oud zeer is dat de prijs voor energie in Vlaanderen niet overal dezelfde is. Ze verschilt naargelang de regio, omdat sommige intercommunales meer extra kosten aanrekenen dan andere. Op hetzelfde contract scheelt dat voor elektriciteit en gas samen toch 320 euro. De duurste regio in Vlaanderen is die van de intercommunale Gaselwest, die een stuk van West- en Oost-Vlaanderen bedient. De Limburgers zijn het goedkoopst af. Vlaams-Brabant zit tussen de twee, maar is voor elektriciteit aan de duurdere kant. Antwerpen is net iets goedkoper, en voor gas is een deel van de provincie Antwerpen het goedkoopst. We vragen dat de regering eindelijk werk maakt van één nettarief voor heel Vlaanderen.”

VERWARMINGSARMOEDE

Ondanks het sociale tarief spelen zich ook bij de laagste inkomens opnieuw drama’s af, zoals bij elke crisis, vertelt Lieven De Pril van Welzijnsschakels.

De Pril: “Daarnaast zien we de groep van mensen in nieuwe armoede echt wel toenemen. We krijgen elke week telefoons van gezinnen die het normaal wel redden, maar nu om noodpakketten vragen. Truien, pyjama’s, voedselhulp… Normaal is dat niet onze eerste taak, maar nu kunnen we niet anders. De prijzen van het sociale tarief stijgen ook, en mensen die al in de miserie zaten, raken nog dieper in de ellende.

“Een paar dagen geleden belde Bernadette, een 75-jarige vrouw die alleen woont in een slecht geïsoleerde sociale woning. Ze belt alleen als het echt heel moeilijk gaat, en nu vroeg ze of ze een noodpakket met voedsel kon krijgen. ‘Het gaat niet meer,’ zei ze. Ze had de jaarafrekening van de energie gekregen en moest 1.430 euro bijbetalen – terwijl ze een pensioen heeft van 1.388 euro. Haar voorschot werd opgetrokken naar 166 euro. Ze probeert op allerlei manieren op energie te besparen. ‘Ik zet mijn verwarming soms op 14 graden en hou mij warm met dikke truien, een kamerjas en twee dekentjes,’ vertelde ze. Ik dacht eerst dat ze die 14 graden alleen ’s nachts instelde, maar nee, het was overdag! Als de kleinkinderen komen, zet ze de verwarming wat hoger.

“Gisteren kreeg ik opnieuw telefoon van Bernadette. Haar stem klonk schor en ze was bijna onverstaanbaar. De dokter was langs geweest, ze heeft een zware oor- en keelontsteking. Ze lijdt ook aan bloedarmoede en is ondervoed. Dat was echt schrikken, maar blijkbaar at ze nog amper, om het eten aan haar kleinkinderen te kunnen geven. Ze klonk wanhopig. Later kreeg ik nog een sms van haar. De dokter had haar zes nieuwe geneesmiddelen voorgeschreven. ‘Weer zoveel kosten. Ik weet echt niet hoe ik dat moet klaarspelen, het wordt me allemaal TE VEEL.’”

De Pril werkt al 35 jaar in de armoedebestrijding en schreef samen met ervaringsdeskundige Caro Bridts het boek De kansendans, waarin ze een vernieuwende kijk op armoede brengen en oproepen tot concrete actie.

De Pril: “Caro en ik kennen elkaar al twintig jaar en doen samen aan armoedebestrijding. We stellen vast dat er na twintig jaar zo goed als niets veranderd is. Wetenschappers als Bea Cantillon (Universiteit Antwerpen) komen tot dezelfde conclusie. De kansendans is een verwijzing naar de stoelendans: almaar meer stoelen worden weggepakt, en almaar meer mensen aan de kant geschoven. Vanuit de onderbuik van de samenleving voelen we de woede groeien. Er móét iets concreet en structureel veranderen, zeker op het gebied van energiearmoede en woonarmoede.

“We hebben een nieuw woord voor de crisis waar we nu in zitten: verwarmingsarmoede. Nu er veel meer Vlamingen getroffen worden, ook mensen uit de middenklasse, hopen we dat de politiek niet meer kan wegkijken.”

Hoe overleven mensen in armoede op dit ogenblik?

De Pril: “Ze zoeken naar noodoplossingen door te verwarmen op andere manieren, die meestal niet zo gezond zijn. Ze schakelen terug over op steenkool of sprokkelen hout voor de kachel. Ik ken een gezin dat geverniste palletten opstookte, wat giftige dampen veroorzaakte. Heel populair zijn de petroleumkacheltjes, de zogenaamde zibrokamientjes (kachels van het merk Zibro Kamin, red.). Dat zijn oliekacheltjes die goedkoper zijn dan elektrische vuurtjes en een ruimte snel opwarmen, maar eigenlijk zijn het brandertjes voor in een stal, want ze stinken en halen de zuurstof uit de ruimte. Zeer ongezond, zeker voor mensen met ademhalingsproblemen, en dan hebben we het nog niet over het gevaar voor CO-vergiftiging. Maar bij de doe-het-zelfzaken vliegen ze de deur uit.»

Uit onderzoek blijkt dat energiearmoede leidt tot een duidelijke stijging van mensen met medische klachten en van het aantal sterfgevallen, zegt Stefan Goemaere.

Goemaere: “In Groot-Brittannië berekent de National Health Service na elke winter de oversterfte van de winterdoden. Bij de Britten telt men tot veertigduizend extra overlijdens omdat mensen hun woning niet voldoende kunnen verwarmen. In België gebeurt dat soort onderzoek niet, maar ook hier kennen we het fenomeen van de winterdoden.

“In een vochtige en koude woning krijg je sneller ademhalingsproblemen, zeker oudere mensen. Ze stellen doktersbezoeken uit, want ze weten dat ze de medicatie toch niet kunnen betalen. De stress over onbetaalde facturen vreet aan hun gezondheid. Het beheerst letterlijk hun denken, ze zitten constant te rekenen, zodat er geen ruimte meer is voor andere dingen.

“Nochtans ligt de oplossing voor de hand: investeren in betere woonkwaliteit betaalt zich dubbel en dik terug in andere levensdomeinen. Volgens een internationaal onderzoek in opdracht van de Europese Commissie is een investering van 6,5 miljard euro voor woningaanpassingen aan de minimale kwaliteitseisen in 26 maanden terugbetaald door de daling van gezondheidskosten.

“Met SAAMO en de firma Bosch hebben we het project Papillon opgezet, waarmee we energiezuinige toestellen verhuren aan mensen met lage inkomens. Vaak hebben ze een oude energieverslindende koelkast of diepvriezer, en geen geld om een nieuw toestel aan te kopen. Onlangs was ik erbij toen we een koelkast gingen plaatsen bij een vijftiger in een sociale woning. Toen het toestel op zijn plaats stond, begon die man te wenen. ‘Wat scheelt er?’ vroeg ik. Hij zei dat hij nog nooit in zijn leven een A-klasseproduct in huis had gehad. En hij verwachtte zijn kinderen dat weekend. Voor het eerst kon hij het vlees voor zijn kinderen bewaren in de koelkast, in plaats van in een frigobox van een truckchauffeur.”

ÉÉN KOFFIE PER DAG

Op vrijdagavond lopen we nog even langs bij Leona Bracke (57), een goedlachse vrouw uit Gent die al zeven jaar zwarte sneeuw ziet, maar er het beste van probeert te maken. Een sobere huiskamer in een oud herenhuis, met enkele kunstreproducties tegen de muur – een erfenis uit haar vroegere leven. Sinds haar 50ste moet Leona rondkomen van een medisch pensioen. Met veel passen en meten heeft ze een systeem uitgedokterd waardoor ze met 70 euro per week rondkomt.

Bracke: “Ik let dan ook op álles. Nu is het hier 20 graden, omdat ik wist dat jullie kwamen. Normaal zet ik de verwarming niet hoger dan 17 graden en zit ik hier met dekentjes en truien. En je ziet hier nu drie lichten branden, maar normaal brandt er nooit meer dan één peertje in huis.

“Boodschappen doe ik in de goedkopere winkels zoals Aldi, Lidl of IKEA. Mijn kleren koop ik in de solden bij Primark, waar je pulls en broeken voor 3 tot 7 euro vindt. Een boodschappenlijstje maken duurt twee à drie uur. Ik pluis de folders uit om te weten wat waar in reclame staat, en dan trek ik van de ene winkel naar de andere. Vroeger schreef ik de datum van opening op de bus shampoo, de tube tandpasta of het botervlootje, om te zien hoelang ik ermee kon doen. Maar dat zit nu wel in mijn hoofd. Me schminken doe ik niet meer, de mensen mogen mij zien zoals ik ben. Als ik een douche neem, vang ik het water soms op in een emmer, om de wc door te spoelen. (lacht) Hier wordt niets verspild!

“Koken doe ik altijd in grote hoeveelheden, verschillende gerechten voor verschillende dagen. Mijn vuur is dan toch warm, en het scheelt ook in warm water voor de afwas. Ik eet maar één keer per dag. Weinig vis of vlees, dat is te duur, maar wel lekker en gezond. Ik ben verzot op linzen en bulgur, die zijn goedkoper dan aardappelen. Ik ben ook een paar keer naar een voedselbank geweest, maar eigenlijk vind ik dat te vernederend. Ik wil het zelf redden.»

Leona werkt al jaren als opgeleide ervaringsdeskundige voor Welzijnsschakels. Ze heeft niet altijd armoede gekend. Tot haar 50ste werkte ze in de zorg. Als alleenstaande mama van een dochtertje volstond haar nettoloon van 2.500 euro ruimschoots. Door de stress rond een jarenlang aanslepende rechtszaak werd ze zwaar ziek en kreeg ze financiële problemen.

Bracke: “Ik heb enorm gevochten om uit de schuldenput te kruipen, en dat is gelukt. Ik hoop dat de energieprijzen me niet opnieuw naar beneden duwen. Ik betaal nu 75 euro voor het sociale tarief, maar dat loopt eind maart af. Als de regering het niet verlengt, wordt dat 225 euro. Dan ga ik financieel kopje-onder.

“Ik kan nog maar op één ding besparen: mijn dagelijkse kopje koffie van Douwe Egberts. Ik drink één kop per dag, om wakker te worden. Ik wissel af met het huismerk van Delhaize, dat 1,18 euro kost. Voor Douwe Egberts betaal je 5,50 euro, maar ik ga niet op restaurant of op café, ik drink geen alcohol, neem geen drugs… Dan mag je toch wel goede koffie? (lacht) Ik ben wel arm, maar ik wil léven!”

Caro Bridts en Lieven De Pril, De kansendans. Woede over armoede, Uitgeverij Halewijn. Bestel via armoede.org

© Humo