De Duitse bondskanselier houdt zich op de vlakte in de Oekraïnecrisis. De ergernis daarover groeit

Waar is toch de bondskanselier? Het gissen naar de verblijfplaats van de opvallend afwezige regeringsleider Olaf Scholz was vorige week een populair vermaak onder Duitse twitteraars. Heeft hij zichzelf per ongeluk op ‘mute’ gezet? Heeft hij niet in de gaten dat hij bondskanselier is geworden? Eén grapjas zei dat Scholz de ideale werknemer van een bouwmarkt zou zijn.

De kritiek is even geestig als pijnlijk. De kersverse regering van Scholz, die in december Angela Merkel opvolgde, moet nogal wat problemen het hoofd bieden, zoals de grootste crisis met Rusland sinds de Koude Oorlog. Het is een publiek geheim dat Scholz’ partij, de sociaal-democratische SPD, huivert voor al te hard optreden jegens Moskou.

Wanneer Scholz maandag in Washington de Amerikaanse president Joe Biden treft, zal die laatste hem dan ook dringend toespreken. De weinig assertieve Duitse opstelling jegens Moskou leidt tot irritatie bij Navo-bondgenoten. Berlijn blokkeerde wapenleveringen van de Navo en van Estland aan Oekraïne, zegt sancties te steunen maar waarschuwt tegelijk voor hun effect en weigerde tot voor kort de gaspijpleiding Nordstream 2 als drukmiddel tegen Moskou in te zetten.

Fundamenteel anders

Duitsland heeft een fundamenteel andere relatie met Rusland dan andere West-Europese landen. Duitsland is Ruslands op een na grootste handelspartner – na China – en daardoor zelf ook kwetsbaar voor economische sancties. Beleidsmakers in Berlijn zijn daarnaast zeer sceptisch over het nut van militair ingrijpen, deels omdat westerse interventies zelden het gewenste effect hebben maar deels ook om historische redenen – zeker als het gaat om Rusland.

In Scholz’ SPD, de partij van wijlen Willy Brandt en Helmut Schmidt, is bovendien nog altijd veel geloof in de Ostpolitik: het idee dat men conflicten met Rusland oplost door dialoog, toenadering en (economische) samenwerking. Dat leidde tot de val van de Berlijnse muur en het einde van de Koude Oorlog, is de gedachte, en kan ook nu bijdragen aan een uitweg uit de crisis.

“Binnen de SPD heerst een romantisch idee van de Ostpolitik,” zegt Rafael Loss van de European Council on Foreign Relations in Berlijn. “Wat daarbij vaak wordt vergeten, is dat toenadering destijds gepaard ging met afschrikking. Schmidt steunde de plaatsing van nucleaire wapens op Duitse bodem. Bovendien is Poetin geen Gorbatsjov. Poetin wil geen toenadering tot het politieke Westen; hij wil het politieke Westen vernietigen.”

Heroverweging

De Groenen en de liberale FDP, de twee kleinere coalitiepartners, hebben zich volgens Loss al na de Russische annexatie van de Krim in 2014 gerealiseerd dat Rusland een hardere benadering vereist. Bij de SPD zijn nu de eerste voorzichtige tekenen zichtbaar van een heroverweging. Scholz, die na alle kritiek vorige week op televisie verscheen, benadrukte dat hij in contact staat met Poetin en dat hij na Washington ook naar Kiev en Moskou zal reizen. “Een schending van de territoriale integriteit van Oekraïne zal een zeer hoge prijs hebben”, aldus de kanselier.

Lars Klingbeil, een van de twee SPD-partijleiders, gaf donderdag een opmerkelijke indicatie van een mogelijke koerswijziging bij de SPD. “In de politiek hebben we tot op de dag van vandaag geen passende omgang met autoritaire staten gevonden”, zei Klingbeil tegen persbureau Reuters. “Ik vraag mij af of het decennia oude concept van immer meer samenwerking en economische betrekkingen nog past; in Rusland is de binnenlandse situatie de afgelopen jaren dramatisch verslechterd.”

Klingbeil riep op tot een sterkere, Europese veiligheids- en buitenlandpolitiek. Dat zal Biden als muziek in de oren klinken. Maar de mogelijkheden van Scholz om daar op korte termijn gehoor aan te geven, zijn beperkt. De terughoudendheid rond leveringen van in Duitsland gefabriceerde wapens aan Oekraïne, door Berlijn of door derden, wordt breed gedeeld in de bevolking: 73 procent is ertegen. In oostelijke deelstaten gelooft bovendien 43 procent van de Duitsers dat niet Rusland maar de VS schuldig is voor de crisis rond Oekraïne.

Omstreden pijpleiding

Het eenvoudigste dat Scholz kan doen, is na zijn gesprek met Biden expliciet benoemen dat Nordstream 2 niet in gebruik genomen wordt als Rusland Oekraïne binnenvalt. Deze omstreden pijpleiding verdubbelt de capaciteit voor directe aardgas-importen van Rusland naar Duitsland en vandaar naar de rest van West-Europa. Nordstream omzeilt oudere systemen die via Oekraïne lopen en geeft Rusland de mogelijkheid om de gaskraan naar Oekraïne te sluiten. 

Scholz zei vorige maand weliswaar dat alle opties op tafel liggen in geval van Russische agressie, maar heeft Nordstream 2 nog altijd niet expliciet benoemd. Biden wil duidelijkheid.

Ook wat betreft militaire hulp aan Oekraïne zijn er opties, zegt analist Loss. “Duitsland zou vrachtwagens voor troepenvervoer kunnen sturen, communicatieapparatuur, of observatietechnologie. Onlangs stuurde het ministerie van Defensie vijfduizend gevechtshelmen naar Oekraïne. Het land had om 100.000 helmen gevraagd. Daar zou Defensie mee kunnen beginnen.”

Een actievere Duitse bemoeienis met de Oekraïnecrisis zou ook een investering zijn in de strategische relatie tussen Berlijn en Washington. Zowel de VS als invloedrijke Europese landen – waaronder Frankrijk en Duitsland – willen dat de EU beter in staat wordt om haar eigen veiligheid te waarborgen, en om daartoe op te treden in mondiale crises. Aan Scholz maandag de taak om Biden ervan te overtuigen dat Duitsland daarbij een sleutelrol kan spelen.

Volg alle ontwikkelingen rond de Oekraïnecrisis in onze liveblog.