EU mag subsidies schrappen van lidstaten waar rechtstaat bedreigd is: moeten Hongarije en Polen beginnen te vrezen?

Polen en Hongarije hadden bij het Europese Hof van Justitie de vernietiging van een wet (verordening) uit 2020 gevraagd. Die bepaalt dat lidstaten waar de rechtstaat bedreigd wordt, "gestraft" kunnen worden via het inhouden van Europese subsidies, zowel uit het nieuwe herstelfonds als uit de klassieke EU-begroting. 

Het argument daarvoor: voor een goed financieel beheer van EU-geld is het essentieel dat er in elk land onafhankelijke rechters zijn en dat fraude en corruptie bestreden worden.

De eis om die wet te vernietigen, is nu dus definitief verworpen door het Europese Hof. Dat zat eraan te komen: de advocaat-generaal van het Hof zag al in zijn advies van 2 december geen graten in de wet.

Omdat beide lidstaten een dergelijke procedure boven het hoofd hangt. De huidige Poolse regering heeft een rist hervormingen van de Poolse justitie doorgevoerd. Er is een "tuchtrechtbank" opgericht, die bijvoorbeeld rechters schorst wanneer ze arresten van het Europese Hof van Justitie toepassen. Rechters zijn vervroegd, en tegen hun wil, met pensioen gestuurd. In hun plaats zijn regeringsgezinde rechters benoemd. 

De combinatie van al die maatregelen zorgt ervoor dat er geen onafhankelijke rechtspraak meer is in Polen. Het Europese Hof van Justitie heeft Polen hiervoor al verschillende keren veroordeeld.

In Hongarije is vooral de strijd tegen fraude en corruptie een probleem. Er zijn aanwijzingen dat de Hongaarse overheid, sinds de Fidesz-partij van premier Viktor Orbán aan de macht is, geen actief beleid voert om fraude en corruptie met Europese subsidies aan te pakken.

Ja, de Europese Commissie heeft Polen al verschillende keren gevraagd om een aantal hervormingen ongedaan te maken. Omdat de Poolse regering dat weigerde, is de Commissie naar het Europees Hof van Justitie gestapt. Dat heeft de Commissie gelijk gegeven. 

Zo vroeg het Hof bijvoorbeeld op 14 juli vorig jaar dat de tuchtkamer haar werkzaamheden zou stopzetten. Toen dat niet gebeurde, is de Commissie opnieuw naar het Hof gestapt, met de vraag om Polen een boete op te leggen. Op 27 oktober legde het Hof Polen een dwangsom van 1 miljoen euro per dag op. Die heeft Polen nog niet betaald. De kans bestaat dat de Commissie het verschuldigde - intussen al forse - bedrag gaat afhouden van Europese subsidies.  

Ook tegen Hongarije heeft de Commissie al verschillende rechtszaken gevoerd. Eind vorig jaar stuurde ze naar de Hongaarse regering ook een hele vragenlijst over de strijd tegen fraude met EU-geld.

Voorlopig krijgen beide landen ook nog geen geld uit het Europese Herstelfonds. Ze vragen miljarden euro's, maar de Europese Commissie weigert hun plannen voor goedkeuring door te sturen naar de andere EU-lidstaten zolang Polen en Hongarije geen garanties bieden dat ze hun koers gaan wijzigen.  

Wellicht zal het Europees Parlement nu eisen dat de Commissie snel in actie schiet. Deze namiddag is er al een debat over de zaak. Een grote meerderheid zal waarschijnlijk aan de Europese Commissie vragen om niet meer te wachten en de procedure tegen Polen en Hongarije op te starten. 

Polen en Hongarije zijn grote ontvangers van Europese subsidies. Door te dreigen met het opschorten van die geldstroom, hoopt het parlement de regeringen van Polen en Hongarije ertoe te kunnen dwingen om hun beleid aan te passen.  

Dan is het dus afwachten wat de Commissie zal doen. 

Ten eerste moet het dossier stevig genoeg zijn om een procedure in gang te zetten. Maar ook de timing van de procedure is van belang. Zo zijn er verkiezingen in Hongarije op 3 april: een harde Europese aanpak kan Hongaars premier Victor Orbán een onbedoelde duw in de rug geven. 

En ook EU-voorzitter Frankrijk - dat in april ook presidentsverkiezingen heeft - zou niet veel zin hebben in een strijd over de rechtstaat. Rechtse presidentskandidaten als Zemmour en Le Pen argumenteren nu al dat het Europese Hof soms zijn boekje te buiten gaat.

Als de Europese Commissie vindt dat het een sterk dossier is - dat dus aantoont dat de schending van de rechtstaat de financiële belangen van de Unie bedreigt - stelt ze daar de betrokken lidstaat van op de hoogte. De lidstaat kan daarop reageren.

De Commissie stelt vervolgens maatregelen voor aan de Raad (lees: de lidstaten). De Raad neemt de beslissing binnen de maand (verlengbaar tot 3 maanden) met gekwalificeerde meerderheid. 

Landen kunnen niet tegen hun wil uit de EU gezet worden. Alleen wanneer het land er zelf uit wil, kan het de exitprocedure opstarten, zoals het Verenigd Koninkrijk deed na het Brexitreferendum. 

Er is wel een procedure om landen hun stemrecht af te nemen, wanneer ze de fundamentele principes van de Europese Unie aan hun laars lappen. De Commissie startte die op tegen Polen, het Europees Parlement deed dat tegen Hongarije. Maar veel is er sindsdien niet gebeurd, omdat die procedure loodzwaar is en er wellicht onvoldoende lidstaten zijn die Polen en Hongarije formeel "in staat van beschuldiging" willen stellen. 

Zolang die meerderheid er niet is, kan ook de volgende stap, het afnemen van stemrecht, niet worden gezet. Die stap, waardoor Polen en Hongarije niet meer zouden kunnen meebeslissen over Europese wetgeving, is trouwens nog moeilijker: àlle landen (behalve het land in kwestie) moeten die namelijk goedkeuren en dat is momenteel gewoon ondenkbaar.

Die situatie kan enigszins veranderen na de verkiezingen in Hongarije. De oppositiekandidaat, Péter Márki-Zay, heeft al gezegd dat hij Hongarije weer in lijn wil brengen met Europese principes. Als hij het haalt, kan dat de hele discussie over de rechtstaat een nieuwe wending geven.