Een vijftigmeterbad in een ondergrondse bunker: Finland kent de gevaren van dreigende buur Rusland

“Kijk”, zegt veiligheidsinstructeur Tomi Rask, terwijl hij wijst op de dikke stalen deuren die verstopt zijn achter een ijzeren rooster. “De meeste bezoekers zal het niet opgevallen zijn. Maar als het oorlog wordt, kunnen we de boel zo hermetisch afsluiten.”

Het Itäkeskus-zwembad in het oosten van de Finse hoofdstad Helsinki is op het eerste gezicht een normaal zwembad. In een van de banen van het vijftigmeterbad worstelen schoolkinderen zich met schuimrubberen drijfmiddelen naar het einde van de les. Op de kant doet een streng ogende badmeester de juiste slagbeweging voor. Een baantje verder is een les swimfit gaande.

Maar het complex heeft ook een andere functie. In geval van oorlog wordt dit een schuilkelder met plek voor 3.800 man. Het is een van de ‘tientallen’– het officiële aantal is geheim – gemeentelijke schuilplaatsen in Helsinki. Daarnaast zijn er ook nog tientallen particuliere schuilkelders. Elk gebouw dat meer dan 1.500 vierkante meter telt, moet een schuilkelder hebben. In totaal zijn er naar schatting 850.000 schuilplekken in Helsinki, anderhalf keer zoveel als het aantal inwoners.

Rampenplannen

De reden voor de rampenplannen: de dreiging van buurland Rusland. De laatste oorlog die Finland uitvocht, tijdens de Tweede Wereldoorlog, was met de machtige oosterbuur. In de decennia daarna, tijdens de Koude Oorlog, had Rusland tegen de wil van de Finnen veel invloed op de Finse politiek. Tel daarbij op dat Finland geen NAVO-lid is en dus voor zijn verdediging op zichzelf is aanwezen. “We moeten ons altijd blijven realiseren waar Finland ligt”, zegt Rask eufemistisch.

De verbazing onder de Finnen was dan ook groot toen de Franse president Emmanuel Macron vorige week tegen verslaggevers zei dat ‘finlandisering’ een van de mogelijke oplossingen was voor het conflict met Rusland over Oekraïne. Macron ontkende later dat hij dat had gezegd, maar de geest was toen al uit de fles.

Finlandisering slaat op de periode na de Tweede Wereldoorlog, waar Finland als verliezer uitkwam. Het raakte 10 procent van zijn grondgebied kwijt aan de Russen, die ook nog eens miljoenen aan herstelbetalingen eisten. In 1948 sloten de twee landen een akkoord. Finland werd formeel neutraal en onafhankelijk, maar moest in de praktijk zijn politiek afstemmen op de Sovjet-Unie. Een ander gevolg was massale zelfcensuur: kritiek op de Sovjets was voortaan taboe.

Slechte herinneringen

“Daar bewaren we geen goede herinneringen aan”, zegt Mika Aaltola, directeur van het Finse Instituut voor internationale betrekkingen. “We moesten grote concessies doen. Voor alle politieke benoemingen was een knikje uit Moskou nodig. We presenteerden ons als neutraal, maar dat werd door de Russen nooit erkend.”

In het straatbeeld is de invloed van Rusland, dat Finland tussen 1809 en 1917 bestuurde, nog altijd te zien. Zo torent de witte orthodox-Russische Helsinki-kathedraal boven de roze en gele appartementencomplexen uit en staat elders in het centrum een indrukwekkend standbeeld van tsaar Alexander II. Bovendien hoor je op straat nogal eens Russisch: naar schatting 10 procent van de bevolking van Helsinki is oorspronkelijk afkomstig uit het buurland.

Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 wist Finland zich te ontworstelen aan de Russische invloed. Het werd lid van de EU, deed mee aan de euro en is nu een van de meest welvarende landen in Europa.

Leven onder leugens

Met veel weemoed wordt dus niet teruggekeken op de periode van finlandisering. “We haten ze”, zegt Hannu Kankkunen (69), die in de prachtig ontworpen Oodi-bibliotheek in Helsinki een tijdschrift komt lezen. “De deal met de Russen was nodig om te overleven, maar we zijn er niet trots op. We moesten leven met de constante leugens over hoe goed het Sovjet-systeem was”, aldus de gepensioneerde manager.

Ondanks de Russische bemoeienis hadden de Finnen tijdens de Koude Oorlog wel behoorlijke economische vrijheid. Al snel lagen de inkomens er hoger dan aan de andere kant van de grens. Daarmee nam het respect voor de oosterburen verder af. “Ze waren arm en ze wilden westerse goederen. We gingen in het weekend weleens naar Sint Petersburg. Als je daar één spijkerbroek verkocht, kreeg je er zoveel roebels voor dat je het hele weekend kon feesten. Omdat het verboden was roebels mee terug te nemen, moesten we alles uitgeven. Ik heb daar heel wat rondjes gegeven”, zegt Kankkunen.

Toch probeerden de Russen het Finland-model te verkopen aan West-Europese landen, als een soort win-winconstructie: én economische vrijheid én de voordelen van het superieure Sovjet-systeem. “Dat is wat finlandisering was: een truc om andere landen in de Russische invloedssfeer te lokken”, zegt Aaltola.

Geen wonder dat de Finnen sceptisch zijn over finlandisering als oplossing voor de Russische problemen met de positie van Oekraïne. Volgens Aaltola moet de keuzevrijheid van de Oekraïners centraal staan. “Alleen al het feit dat landen als Frankrijk en Duitsland over een nieuwe Europese orde spreken, verraadt dat Oekraïne een speelbal dreigt te worden. In Finland weten we: als machtige landen deals sluiten, dan is het oppassen geblazen.”

Winteroorlog

Lid van de NAVO werd Finland nooit. De discussie daarover steekt regelmatig de kop op, maar tot dusver kreeg het ja-kamp in Finland nooit de overhand. De relatie met buurland Rusland speelt een belangrijke rol, maar ook de vraag wat het NAVO-lidmaatschap eigenlijk voor voordelen oplevert. Aaltola: “We hebben nu al het gevoel dat we onszelf goed kunnen verdedigen. We hebben net weer 64 F-35-gevechtsvliegtuigen besteld. Natuurlijk willen we oorlog ten koste van alles vermijden, maar we zijn er wel klaar voor. En dat werkt ook als afschrikking. De Russen herinneren zich de Winteroorlog ook nog wel. Bovendien kun je zeggen dat we nu al de voorhoede van de Europese verdediging vormen. Als wij in een conflict standhouden, beschermen we ook de Baltische landen.”

Het gemak waarmee Finnen oorlogstaal – of liever: verdedigingstaal – bezigen, blijft opvallend. Oorlog is in hun optiek geen verwegscenario. Aaltola herinnert fijntjes aan het feit dat Nederland in 2016 tegen een spotprijs honderd Leopard-tanks van de hand deed. De koper: Finland.

Naast een relatief groot leger van 250.000 militairen en veel materieel heeft Finland dus ook die schuilkelders om zichzelf te verdedigen. “De meeste mensen kijken niet ver vooruit, maar het is onze taak 25 jaar vooruit te kijken”, zegt Rask in de catacomben van het zwembadcomplex. De bebaarde instructeur draagt een zwart uniform met zilveren knopen. Zijn mondkapje blijft de hele ochtend op, in lijn met de strenge regels van het stadsbestuur.

Graniet

Het complex, dat in 1993 werd geopend, ligt voor een deel in een berg. Het graniet absorbeert hitte en kan grote druk weerstaan: de wanden zijn op sommige plekken 30 meter dik. Naast de stalen deuren, die beschermen tegen de druk van explosieven, bevat het ondergrondse complex ook een deur die de luchttoevoer afsluit, voor het geval chemische wapens worden ingezet. “Deze kelder biedt bescherming tegen conventionele wapens, maar is niet geschikt voor een directe aanval met een kernwapen. Die hebben we op andere plekken wel”, zegt Rask droogjes.

De oorlogsvoorbereiding zit volgens de instructeur de Finnen in de genen. Al in vroeg in de vorige eeuw zag het in dat het in bevolkingsomvang kleine land (5,5 miljoen inwoners) vermorzeld kon worden tussen grootmachten. Het cultiveerde sinds de onafhankelijkheid in 1917 een cultuur van zelfverdediging. De verdedigingscultus werd gestut door de Winteroorlog. In 1939, aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog, hoopte Stalin het buurland snel in te nemen, maar zijn Rode Leger stuitte op ongekend fel verzet van de Finnen, die zich in het wit hadden gekleed om in de sneeuw niet op te vallen. Ook instructeur Rask, wiens vader in de Winteroorlog vocht, denkt er met trots aan terug.

Fins model

Als Finland een model is voor andere buurlanden van Rusland, zeggen de Finnen, dan is dat door de overtuiging dat je jezelf moet kunnen verdedigen als het erop aankomt. Een toekomstig NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne is dan ook niet per se nodig, meent Aaltola. “Een sterke defensie, met de NAVO-optie open, weinig corruptie en economische groei: dat is het model van het moderne Finland.”

De gepensioneerde manager Kankkunen raadt de Oekraïners aan een deal te sluiten over de gebieden die door de (door Rusland gesteunde) rebellen zijn bezet en vervolgens Moskou de rug toe te keren. “Ze krijgen de Donbas niet meer terug, maar Moskou is de Oekraïners zelf allang kwijt. Poetin heeft alleen nog wapens om mee te dwingen. Het meest effectieve wat Oekraïne kan doen, is zich in economisch opzicht naar het Westen keren. Kijk maar naar Polen, waar de levensstandaard nu vier keer hoger ligt dan in Oekraïne en Rusland.”

Instructeur Rask eindigt de rondleiding door de catacomben bij de dieselgenerator, die de schuilkelder in tijden van nood van energie voorziet. Nog altijd wordt het apparaat om de week gecheckt door een van de technici van de gemeente Helsinki. Het is een van die offers die de constante paraatheid met zich meebrengt. Daarnaast is die kostbaar. De renovatie van het zwembadcomplex staat voor 2026 op de rol. 20 miljoen euro is ervoor uitgetrokken. Ook veel andere schuilkelders hebben dringend een opknapbeurt nodig, zegt Rask. “En dan heb ik het nog niet eens over de precaire situatie in de particuliere schuilkelders. Sommige eigenaren nemen het onderhoud totaal niet serieus. Heel dom.”

Ondanks de hoge kosten is er voorlopig geen Finse politicus die oppert dat het wel een tandje minder kan met de risicobeheersing. Héél af en toe wordt er weleens over gediscussieerd over de noodzaak van al die schuilkelders, zegt Rask. “Maar dankzij Poetin is dat nu voorlopig weer voorbij.”