Op het strand bij Nordstream 2 niets dan goeds over de omstreden gaspijpleiding: ‘Wie denkt Biden wel niet dat hij is?’

Daar is-ie dan, net zichtbaar vanaf een heuvel aan de Oostzee: Nordstream 2, de omstreden gaspijpleiding die Europa verdeelt. Twee grijze leidingen met een doorsnede van ruim anderhalve meter komen plots uit de aarde, als de voelsprieten van een reusachtig organisme dat zich afvraagt of het wel welkom is, daar bovengronds. Op een kletsnatte dag jaagt een hevige westenwind de regen in horizontale striemen over het pijpencomplex. 

Op het oog is er weinig spannends aan het landingsstation van Nordstream 2. Niets verraadt dat Europese regeringen al jaren ruziemaken over deze twee pijpleidingen. Dat het project leidde tot zo veel verwijdering tussen de VS en Duitsland, dat CIA-directeur William Burns hoogstpersoonlijk naar Berlijn kwam om op bondskanselier Olaf Scholz in te praten. Dat de pijpleidingen diezelfde Scholz in eigen land in ernstige verlegenheid hebben bracht.

Terwijl Russische militairen zich de afgelopen weken verzamelden aan de grenzen van Oekraïne en het Westen probeerde een verenigd front te vormen, werd de graadmeter van de Duitse betrouwbaarheid binnen dat front gereduceerd tot twee woorden: Nordstream 2.

Russisch gas, Russische macht

De pijpleiding verdubbelt in één klap de capaciteit voor aardgasimporten van Rusland naar Duitsland en andere behoeftige Europese landen. Daarmee is het bestaande netwerk, dat door Oekraïne loopt, nauwelijks nog noodzakelijk. Europa kan de lichten aan-, de huizen warm en de industrie draaiende houden – vermoedelijk zelfs tegen een lagere prijs – en Rusland kan zijn aardgasdollars blijven incasseren. Iedereen gelukkig.

Bijna iedereen. Voor Oekraïne is Nordstream 2 een nachtmerrie. Rusland kan volledig aan de Europese gasbehoefte voldoen, zonder ook maar een kubieke meter door het Oekraïense stelsel te hoeven sturen. Dat betekent dat Oekraïne niet alleen enorme transportvergoedingen misloopt, maar ook kwetsbaar wordt: Rusland kan het land afsluiten zonder het aardgastransport naar Europa te raken. Erger nog, vanuit Europees perspectief: Poetin kan in geval van conflict Europese landen hun broodnodige gas (dreigen te) ontzeggen: energie als wapen.

Dat kan Rusland nu ook al, zeggen critici van dit argument, en elk uur dat Rusland geen gas naar Europa stuurt, kost Moskou een fortuin aan inkomsten. Maar met de directe pijpleidingen en immer grotere Europese  afhankelijkheid van Russisch gas krijgt Moskou nog veel meer invloed dan het al had. Bovendien is de afhankelijkheid weliswaar wederzijds, maar niet gelijkwaardig. In de woorden van de Duitse weekkrant Die Zeit: ‘Als het geld niet stroomt, maakt Poetin schulden. Als het gas niet stroomt, bevriezen de Duitsers.’

Het project ligt daarom al sinds zijn geboorte onder vuur van Europese tegenstanders en de VS. Daaronder behalve Oekraïne ook Polen, Slowakije en de Baltische staten, die vrezen voor een Russisch zwaard van Damocles boven Oekraïne en Europa. Polen dreigt bovendien zelf ook transportinkomsten mis te lopen. De Europese Commissie is bezorgd, en ook in Duitsland is gerommel over de diplomatieke, strategische, en milieu-impact van het project.

Maar vooral Washington is des duivels. De Amerikaanse regering probeerde Nordstream 2 jarenlang te torpederen en kondigde eind 2019 zelfs sancties af op betrokken Europese bedrijven. Daardoor liep de bouw een jaar vertraging op. In mei dit jaar schrapte Biden de sancties in het belang van de betrekkingen met Duitsland. In juli beslechtten de VS en Duitsland de zaak: de VS laten het project met rust en Duitsland committeert zich aan sancties tegen Rusland als dat land ‘energie als wapen gebruikt of zich schuldig maakt aan verdere agressie tegen Oekraïne’. Case closed.

Toen stelden deze maand 130.000 Russische militairen zich op aan de grenzen van Oekraïne. 

‘Dit is waanzin’

Ze voelden de bui natuurlijk alweer hangen, in Lubmin, zegt Yvonne Meier (42), ’s avonds voor de deur van supermarkt Edeka. Bondskanselier Olaf Scholz schitterde eerst door afwezigheid in de crisis, wat hem op kritiek en hoon kwam te staan – en een hilarische Twitter-zoektocht onder de hashtag #woistScholz. Vervolgens ontpopte hij zich tot koorddanser, betuigde in immer krachtiger termen de westerse eensgezindheid, maar vermeed de woorden Nordstream 2 alsof er een vloek op rustte. 

Uiteindelijk sprak de Amerikaanse president Joe Biden dan maar voor hem, na hun ontmoeting in Washington op 7 februari. ‘Als Rusland binnenvalt – dat betekent: als tanks en militairen de grens met Oekraïne oversteken – dan komt er geen Nordstream 2’, zei Biden. ‘We zullen er een einde aan maken.’

Scholz stond erbij en keek ernaar.

‘Waanzin’, zegt Meier, bedrijfsleider in een orthopedisch centrum, woensdagavond bij de supermarkt. ‘Al dat geld, al dat werk, al die tijd, de schade die aan het milieu is toegebracht, de bureaucratische hobbels. Nu ligt de pijpleiding er, voltooid en klaar om in gebruik genomen te worden. En dan zouden we dat niet doen omdat de Amerikanen dat niet willen? Wie denkt meneer Biden wel niet dat hij is?’

De pijpleiding heeft enorm veel werk opgeleverd in haar regio, zegt Meier. En hier in Mecklenburg-Vorpommern, in het uiterste noordoosten van Duitsland, ligt het werk bepaald niet voor het oprapen: de staat heeft een van de hoogste werkloosheidscijfers van Duitsland. ‘En wat dacht je van al die ingenieurs en technici van buiten die hier de afgelopen jaren de hotelkamers en vakantiehuisjes huurden? Wij zijn een vakantieregio, en corona zou voor de horeca een ramp zijn geworden. Maar dankzij al die Nordstream 2-mensen hebben ze het overleefd.’

De pijpleiding is in september voltooid en wacht nu op goedkeuring van de Duitse en Europese autoriteiten. De golf werknemers is weer vertrokken uit de regio, en met hen de lokale werkgelegenheid. Nog maar vijf mensen zijn voltijd nodig om het landingsstation draaiende te houden, een handjevol meer voor facilitaire diensten. 

Maar de weerzin tegen wat mensen hier zien als Amerikaanse bemoeienis zit dieper dan economische berekeningen kunnen verklaren. Het woord ‘waanzin’ valt meerdere keren in gesprekken met in- en omwonenden van Lubmin. Daarbij gaat het niet alleen over de mogelijk weggegooide miljarden euro’s, maar meer nog over de manier waarop Duitsland zich rondom Nordstream 2 dreigt te laten piepelen.

Rusland, vriend en helper

Op het strand nabij de Nordstream 2 waait woensdagmiddag een bitter koude wind. Een vader en zoon trotseren gehuld in regenpakken het opspattende water, op zoek naar het amberkleurige barnsteen waar de Oostzee rijk aan is – wie weet heeft storm Ylenia wat van het kostbare goedje doen aanspoelen, tussen het zeewier op de stormbrekers. Verder waagt alleen een handvol hondeneigenaren zich in de regen.

In Mecklenburg-Vorpommern, aan de grens met Polen, is Rusland aanzienlijk dichterbij dan de VS of zelfs de rest van West-Europa. Geografisch, historisch en psychologisch. Mecklenburg-Vorpommern is een van de zes deelstaten die tot 1989 deel uitmaakten van de toenmalige Duitse Democratische Republiek (DDR). ‘Rusland is al tientallen jaren onze vriend en helper’, zegt de vader van het barnsteen zoekende duo, een 56-jarige ambtenaar die wegens zijn functie niet met zijn naam in de krant wil. ‘Veel mensen hier vertrouwen Rusland.’

Die gevoelens gelden niet voor de Verenigde Staten. Zo’n 43 procent van de mensen in de zes oostelijke deelstaten houdt niet Rusland, maar de VS verantwoordelijk voor de crisis rondom Oekraïne. Een contrast met de rest van Duitsland, waar dat percentage op 13 ligt. Sinds de Duitse eenwording hebben de oostelijke deelstaten flink aan politieke invloed ingeboet, terwijl de economische beloften nooit zijn ingelost. Het gemiddelde maandsalaris in de oostelijke deelstaten ligt maar liefst 1.000 euro lager dan in het westen.

De kwetsbaarheid van Oekraïne, de annexatie door Moskou van de Krim in 2014, het feit dat er nu opnieuw meer dan 100.000 Russische militairen mogelijk op het punt staan een Europees land binnen te vallen? 

‘Dat zijn allemaal niet onze belangen’, zegt de barnsteenzoeker. ‘Dat zijn Oekraïense problemen. Dat is naar voor ze, een land mag natuurlijk zelf beslissen waar het bij wil horen. Let wel: men kan de Russen begrijpen, niet? De Navo kruipt almaar dichter naar de Russische grenzen, tegen de afspraken van na de Koude Oorlog in. Men wil zijn vijanden niet op de drempel van zijn huis hebben, niet? Toen de Russen wapens in Cuba plaatsten, accepteerden de Amerikanen dat ook niet.’

Warme Rusland-gevoelens in SPD

Met de Russen is het prima samenwerken, concludeert de barnsteenzoeker. Dat sentiment heerst kennelijk ook binnen de deelstatelijke regering, al sinds eind jaren negentig onder leiding van de sociaal-democratische SPD – de partij van bondskanselier Scholz. Zeker onder oudere leden van de SPD, de partij van wijlen Willy Brandt, heerst nog altijd een rotsvast geloof in de Ostpolitik: het idee dat betrekkingen met Rusland het meest gebaat zijn bij immer nauwere (economische) samenwerking; niet bij wapengekletter.

Bovendien is rondom Nordstream 2 een innig lobbynetwerk ontstaan waarin oud-SPD’ers een prominente rol spelen. Die Zeit bracht dat netwerk eerder deze maand in kaart en doopte het ‘de vrienden van Gerd’, naar de voormalige SPD-bondskanselier Gerhard Schröder. Hij is voorzitter van de raad van toezicht op Nordstream én het Russische staatsgasbedrijf Rosneft.

Te midden van dit trans-Atlantische geopolitieke en partijpolitieke steekspel moet Scholz Nordstream 2 overeind zien te houden – overigens met een coalitiepartner, De Groenen, die de pijpleiding überhaupt nooit zag zitten. Tot nu toe lukt hem dat wonderwel. Maar de Oekraïne-crisis is verre van voorbij. En het lot van Nordstream 2 verre van beslecht.