Aast Russische president Poetin ook op Kiev, hoofdstad van oude rijk Kiev-Roes en bakermat van Slavische beschaving?

De Amerikaanse president Joe Biden zei het al enkele keren en afgelopen weekend herhaalde de Britse premier Boris Johnson het nog eens: volgens Amerikaanse inlichtingen zijn de Russen van plan om Oekraïne binnen te vallen én de hoofdstad Kiev te omsingelen en aan te vallen.

Sommige waarnemers hechten weinig geloof aan zo’n scenario. Toch hebben verschillende landen en ook de NAVO hun diplomatiek personeel al overgebracht naar de meer westers gelegen stad Lviv. Blijkbaar wordt toch gevreesd dat Kiev binnen afzienbare tijd niet meer veilig zal zijn.

Dat Rusland zich mengt in het conflict in Oost-Oekraïne, valt vanuit Russisch perspectief te begrijpen, er wonen veel Russischsprekenden en Rusland wil hun belangen verdedigen. Maar waarom zou Poetin het bij een inval wagen om ook Kiev in te nemen?

Daar zijn wel wat politieke, strategische en geografische argumenten voor te bedenken – geloofwaardig of niet, dat weet alleen de Russische president zelf.

Ten eerste zou het kunnen dat Rusland een regimewissel op het oog heeft in Oekraïne. Het land wordt momenteel geleid door een prowesterse president en regering, de blik gericht op Europa en de NAVO. Zeer tegen de zin van Poetin, die de voormalige Sovjetrepubliek liever binnen de Russische invloedssfeer wil houden. Een pro-Russisch regime installeren in Kiev, zou die westersgezinde aspiraties opnieuw in de kiem kunnen smoren.

Om dat doel te bereiken, hoeft Rusland Kiev echter niet in te nemen. Ook gerichte door Rusland georkestreerde terroristische aanvallen zouden de Oekraïense regering onder druk kunnen zetten, waardoor de huidige regering er niet meer in zou slagen de veiligheid in de hoofdstad te verzekeren.

Kiev kan ook geografisch van belang zijn voor Rusland. En meer bepaald de Dnjepr, de rivier die van noord naar zuid door Oekraïne en ook door Kiev stroomt. Rusland heeft op dit moment geen echte natuurlijke grens met Oekraïne. Door het hele oosten van Oekraïne onder de voet te lopen en ook Kiev in te nemen, zou Rusland de grens kunnen verleggen naar de Dnjepr, waardoor het een veel stevigere grens met het Westen zou hebben.

Het moet gezegd, het is een scenario dat momenteel onrealistisch lijkt, want voor zo'n open oorlog zou ook Rusland allicht een hoge prijs moeten betalen. Maar als een inval in de Donbas, de opstandige regio in het oosten van Oekraïne, een succes zou worden, wie weet waar de Russische honger dan eindigt?

Daarnaast is er ook het gezamenlijke historische verleden tussen Oekraïne en Rusland, waarin de stad Kiev een zeer prominente rol heeft gespeeld. De Russische president Poetin schreef er een half jaar geleden nog een essay over: "De historische eenheid van Russen en Oekraïners". Zijn boodschap: de Russen, Oekraïners en Wit-Russen zijn één volk, afkomstig uit het oude rijk Kiev-Roes, zo'n duizend jaar geleden.

Van dat oude rijk was Kiev eeuwenlang de hoofdstad. De stad aan de Dnjepr kende haar bloeiperiode in de tweede helft van de 10e eeuw en telde op haar hoogtepunt 30.000 inwoners, in die tijd een van de grootste steden van Europa. "Het rijk Kiev-Roes moest in die tijd zeker niet onderdoen voor pakweg Frankrijk", duidt Emmanuel Waegemans, emeritus hoogleraar Slavische studies. "Het was een beschaafd land, met prachtige kathedralen, iconen, kloosters, miniaturen en handschriften. Cultureel deden het rijk en Kiev niet onder voor de cultuur die wij hier toen kenden."

Waegemans haalt een anekdote boven die dat illustreert. "In de 18e eeuw is een huwelijkscontract gevonden tussen een Franse koning en een prinses uit Kiev, eeuwen daarvoor. De Franse koning had het ondertekend met een kruisje, wat erop wijst dat hij niet kon lezen noch schrijven. De prinses uit Kiev tekende voluit met haar naam."

Maar aan de bloeiperiode kwam midden 13e eeuw een eind, toen het rijk onder de voet gelopen werd door de Mongolen. Kiev werd met de grond gelijk gemaakt en verloor de volgende eeuwen aan belang. Er kwam een vluchtelingenstroom op gang naar het noorden, naar wat nu Moskou is. Kiev was in de eeuwen na de Mongoolse inval niet meer dan een provinciestadje, Moskou werd de nieuwe heerser in de regio. 

En daar hadden ze een woord voor Kiev en het oude rijk in het westen: U-krai-ina, Russisch voor "aan de grens" of "grensland", legt Waegemans uit. "Moskou zag het als de periferie."

In de 17e eeuw werd wat toen als Oekraïne werd omschreven, na een burgeroorlog opgesplitst in een westelijk en een oostelijk deel. Het oostelijke deel – dat voor een deel Russisch taalgebied was – werd bij het Russische rijk gevoegd. Het westelijke deel bij Polen. In die tijd ontstonden – uit het puin van het oude rijk zeg maar – drie volkeren: de Oekraïners, de Wit-Russen en de Russen. 

Later, toen Polen verdeeld werd onder Oostenrijk, Pruisen en Rusland, kwam een deel van dat zogezegde Pools-Oekraïense gebied onder Oostenrijks gezag, waar de Duitse cultuur dominant was. Die verschillende culturele invloeden in het westelijke deel van Oekraïne verklaren het verschil met het op Rusland gerichte oosten van het land. De twee delen en ook de talen groeiden alsmaar verder uiteen.

Hoe dan ook eist Rusland dat gezamenlijke verleden met de Oekraïners op. Daar is Rusland ontstaan, luidt het, Kiev is de bakermat van de Slavische beschaving en van het huidige Rusland. Of dat verre, rijke verleden voor Poetin een casus belli zal zijn, een reden om Kiev binnen te vallen, is een andere vraag. Wellicht zal een gewenste machtswisseling in Oekraïne meer doorslaggevend zijn.

In het westelijke deel van Oekraïne, dat erg anti-Russisch is, kijken ze met een andere bril naar de geschiedenis. Of beter gezegd: kijken ze minder ver terug in de geschiedenis. Wat maakt dat eeuwenoude rijk en dat gedeelde historische verleden uit, denken ze daar. Veel meer in het geheugen gegrift, is de eerste helft van de 20e eeuw, toen de Oekraïners enorm zwaar te lijden hadden onder de Sovjetheerschappij. Met name in de jaren 1930, in die tijd heerste een enorme hongersnood onder de Oekraïners.

Die anti-Russische gevoelens zouden Poetin wel eens parten kunnen spelen, mocht hij toch beslissen om Kiev in te nemen. "Dan gaat hij het echte Oekraïne tegen zich krijgen", verwacht Waegemans. "Dan breekt een guerrilla-oorlog uit met alle gevolgen van dien voor Kiev en haar historische waarde."

Voor de zeer nostalgische Vladimir Poetin kan dat toch ook niet de bedoeling zijn… "Kiev binnenvallen? Ik denk niet dat hij het gaat doen", zegt Waegemans, "als hij het doet, dan zou dat een grote stommiteit zijn."