CHECK - 13 nepverhalen over de oorlog in Oekraïne

Het eerste slachtoffer van een oorlog is altijd de waarheid, dat is bij de Russische inval in Oekraïne helaas niet anders. Tussen de grote hoeveelheden beelden die ons uit Oost-Europa bereiken, schuilen ook heel wat verhalen die niet blijken te kloppen, uit de context zijn gerukt of zelfs geënsceneerd zijn. VRT NWS probeert samen met andere internationale media feit van fictie te onderscheiden. Over deze verhalen, zowel langs Russische als Oekraïense kant, kunnen we met grote zekerheid zeggen dat ze niet waar zijn.

Wij zullen dit stuk ook regelmatig aanvullen met actuele voorbeelden van foutieve of misleidende informatie.   

Vorige week ontmoette de Russische president Poetin enkele stewardessen van luchtvaartmaatschappij Aeroflot. Op beelden die rondgaan van de ontmoeting lijkt het alsof de hand van Poetin door de tafelmicrofoon gaat. De claim die veel gedeeld wordt op sociale media, dat de ontmoeting nep is en zich afspeelt voor een groen scherm waar beelden op kunnen geprojecteerd worden, is vals. 

Dat de hand door de microfoon lijkt te gaan, is niet meer of minder dan een optische illusie. Beelden die gedeeld worden op sociale media zijn vaak 'gecomprimeerd', dat wil zeggen dat de beeldresolutie lager is. Ze boeten met andere woorden in aan kwaliteit. Daardoor kunnen sommige elementen in een beeld 'samensmelten.' En dat is wat er is gebeurd in de video met Poetin. 

Hetzelfde gebeurde vorig jaar met beelden van de Amerikaanse president Joe Biden. Ook zijn hand leek door een microfoon te gaan. in dit interessante draadje op Twitter geeft BBC-journalist Shayan Sardarizadeh meer achtergronduitleg over het fenomeen:

Het was wellicht een grap, maar heel wat mensen op Twitter en zelfs de Spaanse krant Marca waren ermee weg: Oekraïeners die in beslag genomen tanks en pantservoertuigen op tweehandssite eBay verkopen. 

Als een operationele, Russische tank voor iets meer dan 60.000 euro (in Amerikaanse versies ging het om 400.000 dollar, toch een opmerkelijk prijsverschil, red.) te mooi lijkt om waar te zijn, dan is dat wellicht ook zo. Voor alle duidelijkheid: neen, er zijn geen Oekraïeners die een geconfisceerd pantservoertuig verkopen. Je zal ze ook niet terugvinden op eBay, het gaat namelijk om gemanipuleerde foto's. 

De foto van een Russische T-72-tank, die op verschillende platformen rondgaat, werd al in 2010 op defencetalk.com gezet. 

Dat deze grap toch zo sterk leeft en serieus genomen wordt, heeft waarschijnlijk te maken met de grote hoeveelheid aan beelden van verlaten en in beslag genomen Russisch legermateriaal. Een van de populairste filmpjes op dit moment is dat van een tractor die een Russisch pantservoertuig wegsleept. 

Opgelet: deze beelden werden nog niet geverifieerd. Het is momenteel niet geweten wat de exacte context van deze video is en wie dit filmde.   

Volgens verschillende Russische accounts en nieuwszenders vallen er helemaal geen burgerslachtoffers en gebruikt Oekraïne voor de beelden die rondgaan ingehuurde acteurs. Een filmpje van enkele mensen die nepbloed aanbrengen, moet als bewijs dienen.

Maar de beelden van deze zogzegde "enscènering" zijn al twee jaar oud en zijn afkomstig van een behind the scenes van de Oekraïense serie Contamin. In die reeks, opgenomen in 2020 en uitgezonden in 2021, breekt er na corona een nieuwe pandemie uit. Opvallend wel: in de trailer verklaart een vrouw dat dit nieuwe virus in een Russisch labo werd ontwikkeld. Of hoe de spanningen toen al in Oekraïense fictie zaten. 

Verschillende foto's van een meisje dat zich verzet tegen bewapende soldaten gaan opnieuw het internet rond. Hier en daar wordt beweerd dat het om een moedige Oekraïense gaat.

Maar zoals het mouwloze shirt van het meisje al doet  vermoeden, werd deze foto allesbehalve in Oekraïne, waar de temperaturen momenteel rond het vriespunt hangen, genomen.

In werkelijkheid gaat het om de Palestijnse activiste Ahed Tamimi. De foto van een toen 11-jarige Tamimi werd in 2012 op de Westelijke Jordaanoever genomen. Ze verzette zich toen voor de ogen van enkele fotografen tegen de arrestatie van haar moeder en de bezetting en inname van Palestijnse gebieden door Israël. 

Haar grote bekendheid verwierf ze in 2017 toen ze een soldaat die haar broer probeerde arresteren, vastpakte, beet en sloeg. Ook beelden van het verzet tegen haar eigen arrestatie gingen de wereld rond.  Tamimi, inmiddels 21, is nog steeds een bekend gezicht in het Palestijnse verzet.

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky was in een vorig leven komiek en acteur en dat zorgt in oorlogstijd wel eens voor verwarring. Zo dook er de laatste dagen een filmpje op van de president die twee machinepistolen aangereikt krijgt en vervolgens in het parlement woest begint rond te schieten. 

Hoewel het redelijk duidelijk is dat het een filmfragement is, blijken sommige surfers toch te denken dat het om doelbewuste oorlogspropaganda gaat. Zelensky riep de burgers van zijn land al meerdere malen op om de wapens op te nemen. Dit filmpje zou daarvoor bijvoorbeeld een aanzet kunnen zijn. 

Maar het zou straf zijn dat Zelensky zes jaar geleden al zou geweten hebben dat deze oorlog er aan kwam en dat nota bene hij dan de president zou zijn. In 2016 kwam immers het eerste seizoen van de satirische serie "Servant of the People" uit. Markant detail wel: in de serie speelt Zelensky een leraar die als bij toeval president van Oekraïne wordt. Drie jaar later, in 2019, zou de acteur ook daadwerkelijk het hoogste ambt bekleden. 

Verschillende Twitteraccounts, voornamelijk uit Oekraïne, delen foto's van de zogezegde cover van het toonaangevende, Amerikaanse nieuwsmagazine Time. Daarop wordt Russisch president Poetin voorgesteld als Hitler. 

Hoewel de titel "The Return of History" en bijschrift "How Putin Shattered Europe's Dreams" kloppen, is dit helemaal niet de echte voorpagina van Time. Het magazine presenteerde vrijdag op Twitter al de cover voor haar nieuwste editie. Daarop is een Russisch pantservoertuig dat Oekraïne binnen rijdt te zien. 

Een populaire video die de laatste dagen het internet rondgaat, is die van nachtelijke straatgevechten in hoofdstad Kiev. De beelden tonen een vuurzee veroorzaakt door molotovcocktails die naar een gepantserd voertuig worden gegooid. Het moet lijken alsof de lokale bevolking zonder angst de Russische invasie bevecht.

Hoewel er inderdaad gevochten wordt in de straten van de Oekraïense hoofdstad, tonen deze beelden geen Russisch legervoertuig. Het gaat om een Oekraïense pantserwagen die in 2014 anti-regeringsprotesten uit elkaar moest schieten. Tijdens de Maidanrevolutie, acht jaar geleden ondertussen, keerden heel wat Oekraïeners zich tegen toenmalig president Viktor Janoekovitsj. Die weigerde een Europees associatieverdrag te ratificeren en stelde zich sterk pro-Rusland op. 

Deze beelden, pas online gezet in 2020 weliswaar, tonen nog eens hoe woedende burgers met molotovcoctails gooiden.

Elke oorlog kent zijn mythische helden en voor Oekraïne is dat momenteel de Ghost of Kyiv. De identiteit van deze gevechtspiloot is onbekend, maar wat de Oekraïeners wel weten is dat hij sinds het uitbreken van de oorlog al minstens acht Russische straaljagers op zijn rekening heeft staan. Hij kreeg dan ook al officieus de badge Flying Ace opgespeld, een eer die te beurt valt aan gevechtspiloten die vijf of meer vijandelijke toestellen neerschieten. 

Zo nu en dan duiken zogenaamd beelden op van deze legende. Maar heel wat video's zijn aantoonbaar vals. Zo blijkt een filmpje van de Ghost die een Russische vijand neerhaalt afkomstig uit het computerspel Digital Combat Simulator. 

De video werd ondertussen van sociale media verwijderd. 

Enkele beelden die een hevig vuurgevecht tonen tussen gevechtsvliegtuigen en luchtafweer zijn helemaal niet echt. Ze blijken afkomstig uit het computerspel Arma 3. Het gaat bovendien om een gemodificeerde versie van deze legersimulator, door aanpassingen van gebruikers kunnen computerbeelden er bijvoorbeeld veel realistischer gaan uitzien.

Arma 3 blijkt trouwens een populaire bron voor het verspreiden van desinformatie. In de lente van vorig jaar claime een video ook dat Taliban een Amerikaans gevechtsvliegtuig hadden neegehaald. Ook daar bleken de beelden uit het computerspel te komen. 

Een video van enkele honderden Russische parachutisten die nabij de noordoostelijke stad Charkov, in Oekraïne, landen, is gedateerd. Het beeld doet geloven dat Rusland D-day-gewijs zijn buurland binnen valt, maar in werkelijkheid gaat om beelden uit 2018.

Toen vond nabij Vostok een grootschalige militaire training plaats. Bovendien komen de weersomstandigheden in het filmpje niet overeen met die van de voorbije dagen. Livebeelden uit Kiev tonen een grijze, overtrokken hemel, terwijl de lucht in de video helderblauw is. 

Op verschillende kanalen circuleren ook beelden van zogezegd grote pro-Russische volksfeesten in de straten van Donetsk. De video's moeten aantonen dat de lokale bevolking een Russische inval massaal toejuicht. 

De beelden komen wel degelijk uit oostelijk Oekraïne, maar in werkelijkheid is er geen mensenmassa die met Russische vlaggen op straat komt. Het gaat eerder om enkele individuen die dergelijk scenario wel willen doen uitschijnen. Op bovenstaande video lijkt het in het eerste shot bijvoorbeeld om een groot straatfeest te gaan. Let op de Russische letter "R" (wat op een P lijkt in ons alfabet, red.) in de achtergrond. In het tweede shot zien we dezelfde achtergrond, zie opnieuw de Russische "R", maar de groep demonstranten blijkt plots veel kleiner te zijn dan eerst gedacht. 

We zien op de aanpalende bankjes ook heel wat cameramateriaal liggen, wat doet vermoeden dat het om een mediastunt ging. 

Op dinsdag 22 februari werd door de Donetsk News Agency, het persagentschap van de separatisten in Donetsk, bericht dat drie mensen gedood werden door twee explosies op de hoofdweg tussen de stad Donetsk en het dorp Horlivka. Het persagentschap beweert dat Oekraïne probeerde een militaire leider op te blazen, maar in plaats daarvan een auto met burgers raakte. 

In een eerste video zien we een vernielde en uitgebrande wagen met gaten in de carrosserie en een beschadigd groen busje. In een tweede video is te zien hoe het wrak van de auto onderzocht wordt. Een reporter wijst naar een schedel in de auto, en de gaten in de carrosserie.

De journalist uit de video postte op zijn Twitteraccount ook foto’s waarop meer details te zien zijn. De schedel die hij laat zien, lijkt echter netjes in een rechte lijn in twee gezaagd, een patroon dat typisch is voor een autopsie. Ook de ribbenkasten van de slachtoffers lijken haast chirurgisch te zijn uitgesneden. Wellicht gaat het om lichamen waarop al eerder een lijkschouwing werd uitgevoerd, en niet om inzittenden van de wagen.

OPGELET: Onderstaande foto kan als schokkend ervaren worden. 

De gaten in de auto, waarvan wordt beweerd dat ze door shrapnel werden veroorzaakt, zien er heel regelmatig uit. Elk gat is rond en even groot. Bovendien lijken ze niet in een willekeurig patroon verdeeld te zijn, wat je na een schrapnelexplosie toch zou verwachten. De gaten in het zijportier en motorblok staan op regelmatige afstand van elkaar en lijken lijnen te vormen. 

Daarnaast lijkt geen spoor van glas terug te vinden, niet in de auto en niet op de grond. Ook de nummerplaten van beide voertuigen ontbreken. Mogelijk gaat het om wagens die al langer op een schroothoop stonden.

Het is niet altijd duidelijk wie welke beelden verspreidt en met welk doel dat gebeurt. Veel beelden worden gebruikt om angst aan te jagen, maar ook om een invasie te rechtvaardigen. Verschillende video's tonen bijvoorbeeld vermeend geweld vanuit Oekraine. Dat kan op zijn beurt dienen om tegenacties te rechtvaardigen. 

Binnen de Europese Commissie klinkt het dat er door Rusland duidelijk een handboek wordt gevolgd om via foutieve berichtgeving het conflict te doen ontaarden.  Sinds 2016 is er binnen de EU een team dat toegewijd volgt hoe Rusland via desinformatie en fake news de Europese lidstaten uit elkaar probeert te spelen. Hetzelfde gebeurt ook al met de NAVO-partners.

“Er zijn drie grote verhaallijnen die we altijd zien terugkomen", zegt één van de onderzoekers die om diplomatieke redenen anoniem wil blijven. "De nepverhalen die tot dusver op de wereld werden losgelaten, dienden vooral om een momentum te creëren waarop het conflict militair zou kunnen losbarsten. Een trigger moment, zeg maar. Er worden op dit moment veel verhalen gefabriceerd en gemanipuleerd  die een rechtvaardiging geven voor een actie of een reactie vanuit Rusland.”

“Daarnaast probeert Moskou ook de oorzaak en het gevolg van dit conflict om te draaien", zegt de EU-bron. "Rusland beweert dat het zich moet verdedigen tegen het Westen en Oekraïne. Voor hen ligt de oorzaak van deze crisis daar, terwijl de feiten net het tegenovergestelde aantonen.”

“Wat we ook zien terugkeren is een thema dat al langer meegaat: Poetin probeert Oekraïne af te schilderen als een gefaald land met corrupte leiders. Dat verhaal is duidelijk gelanceerd met het oog op afbrokkelende Westerse steun voor Kiev." 

"De leden van de Oekraïense regering worden ook regelmatig en letterlijk neo-nazi's genoemd. Rusland spreekt zelfs over een nakende genocide die het land zal veroorzaken. Dat verhaal stimuleren media, die in de handen van de Russische staat zijn, volop. Ook diplomaten, parlementsleden en Twitteraars met een duidelijke Kremlinlink delen het op sociale media. De woorden "nazi” en "genocide" gaan de laatste tijd zelfs viraal op verschillende sociale media. Toevallig is dat niet. Het is meer dan gewone propaganda. We zien een duidelijke en gecoördineerde manipulatie van informatie door staatsgestuurde media."