Voormalig NAVO-topman Jamie Shea: ‘Als je Oekraïne niet kan redden, red dan tenminste de rest van Europa’

De Brit Jamie Shea (68) was als woordvoerder in de jaren negentig het bekendste gezicht van de NAVO, waar hij later opklom tot assisent-secretaris-generaal. Vandaag is hij als analist verbonden aan de Brusselse denktank Friends of Europe. Als we hem spreken bekijkt hij met groeiende bezorgdheid de Russische invasie. “Het ziet er echt niet goed uit, omdat de Russen na de eerste luchtaanvallen nu ook vanuit alle richtingen op de grond aanvallen, zelfs vanuit Wit-Rusland. Ze naderen nu zelfs Kiev.”

Vreest u dat het Russische leger Oekraïne snel zal overrompelen of verwacht u lang verzet?

“Oekraïne had één aanval vanuit het oostelijke Donbasbekken misschien kunnen afslaan, want daar hadden ze veel getrainde soldaten samengetrokken die er al acht jaar vechten met de separatisten. Daar is Poetin nu duidelijk uit op het controleren van het volledige Donbas-bekken, waarvan 60 procent nog in handen was van Oekraïne. Daarin zitten ook strategische havensteden zoals Marioepol. Poetin is de Zee van Azov nu snel aan het omvormen in een Russische binnenzee. Dit is economisch strategisch, want daar voert Oekraïne nu zijn graan, zonnebloemolie en staal uit. Zo ontstaat ook een landbrug van Rusland naar de Krim.

“Het grootste probleem is nu dat de Russen via alle andere assen het westen van het land aanvallen. Daar hebben de Oekraïners minder ervaren troepen of reservisten. Mijn vrees is dus dat het westen erg kwetsbaar is. Intussen zijn er al berichten dat er Russische helikopters landden op een luchthaven nabij Kiev. Het Oekraïense leger is niet in staat overal tegelijk verzet te voeren.”

Wat is het einddoel van Poetin, een regimewissel?

“Ik vrees dat Poetin inderdaad uit is op het ‘Wit-Ruslandiseren’ van Oekraïne. Hij wil er een satellietstaat van maken met een pro-Russische leider, die ook Russische militaire basissen op zijn grondgebied zal toestaan. Dit is een duidelijke invasie om Oekraïnes bestaan als een soevereine, democratische staat te stoppen.”

De Oekraïense regering deelde wapens uit aan burgers. Hoe groot is het risico dat we een guerrillaoorlog krijgen, met een vreselijke humanitaire tol?

“Een volkse rebellie is altijd mogelijk maar er zijn voorwaarden tot succes. In plaatsen zoals Irak en Afghanistan hebben we gezien dat dit kan slagen, zelfs tegen goed getrainde militairen. We leerden er ook dat zoiets zeer lang kan duren en heel veel levens kan kosten aan beide zijden. Een verschil is dat de opstand in Irak gedragen werd door ex-militairen en in Afghanistan door geharde taliban, terwijl in Oekraïne nu veel vrijwilligers van hun dagelijks werk kwamen en een wapen in de handen werden gestopt. Als er verzet ontstaat, dan moet de ruggengraat gevormd worden door getrainde militairen en reservisten. Zomaar lukraak tieners inzetten is suïcidaal. Dit opbouwen vergt ook tijd. Oekraïne moet er rekening mee houden dat een invasiemacht in eerste instantie erg repressief kan reageren. Op termijn kan een verzet de Russen wel schade berokkenen, vooral in de steden.”

Betekent deze invasie het einde van de wereldorde die we kennen?

“Helaas ontstaat weer een nieuwe verdeeldheid die kan gaan lijken op die van de Koude Oorlog, met verschillende zones en invloedssferen vol geopolitieke rivaliteit en waarbij we elkaar afschrikken met militaire middelen. Gemeenschappelijke noemers van samenwerking in sommige domeinen die er nu was, zoals klimaatverandering, dreigen ook snel te vervagen. 

“Voor de wereld wordt de houding van China wel cruciaal. Tot nu zijn ze erg ambivalent. Sommige Chinese ambtenaren wijzen op Oekraïnes territoriale soevereiniteit en de nood aan diplomatieke oplossingen, anderen zijn robuuster in hun steun aan Rusland. Hoe president Xi Jinping dit interpreteert wordt het volle antwoord op je vraag.”

De EU en de VS kondigden nu ‘de scherpst mogelijke sancties’ af. Haalt dat nog iets uit?

“Tot nu wist Poetin in Rusland elke oppositie de kop in te drukken. Een sleutelvraag voor ons is nu in welke mate westers beleid kan helpen om oppositie tegen Poetin op te bouwen. Als zijn oligarchen pijn voelen, zullen ze misschien de waanzin inzien van zijn koers en zich mogelijk van hem distantiëren. Sancties werken helaas niet snel. Vergeet niet dat Rusland hier al lang op voorbereid was. Ze verminderden hun buitenlandse schuld, ze bouwden hun handel in dollars af, versterkten hun gashandel met China, en bouwden een groot soeverein vermogensfonds uit. Moskou heeft helaas voldoende vet aan het been om sancties minstens een jaar te weerstaan. Onze beet zal pas pijn doen in 2023.”

Wat kunnen we nog doen om Poetin af te schrikken?

“Wel, als je Oekraïne niet kan redden, red dan tenminste de rest van Europa. Nieuwe NAVO-versterkingen sturen naar de oostflank is nu een minimum. Poetin weet wel dat met Artikel 5 (een aanval op één is een aanval op allen, MR) een aanval tegen een NAVO-lidstaat een massale vergelding zou inhouden. Maar na vandaag weet je maar nooit met Poetin. We mogen geen enkel risico meer nemen. Het wordt uitkijken of na Finland vandaag nu ook Zweden snel het NAVO-lidmaatschap zal aanvragen. We moeten nu een nieuwe dam bouwen. Als je één muur verliest, dan moet je je terugtrekken achter de volgende en je ervan verzekeren dat deze wel stand zal houden.”

De NAVO komt vandaag bijeen en zal mogelijk een grote reactiemacht mobiliseren. Maakt dat nog indruk?

“Ik denk dat het toch een afschrikkend effect zal hebben. De NAVO moet natuurlijk voorzichtig zijn. Ze zal defensief moeten versterken op een manier die niet in Poetins propagandaverhaal past ‘dat het Westen agressief is’. Toch zal de alliantie een andere pose moeten aannemen dan tot dusver. Sinds 2014 installeerden we in de Baltische staten en Polen slechts een ‘struikeldraad’-macht van 4.000 manschappen, waarin meer aandacht ging naar de multinationale samenstelling dan het militaire karakter. Hun rotaties konden ook lang vooraf gepland worden, inclusief de overkomst van troepen uit de VS.

“Nu is die tijd er niet. De NAVO zal haar strategie zo moeten wijzigen dat we weer permanent troepen stationeren in het oosten, mét een grote gevechtscapaciteit. De grote vraag is hoeveel de Amerikanen hieraan kunnen bijdragen gezien hun focus op de Indische Oceaan en de Stille Zuidzee. De andere vraag is wat de continentale strijdkrachten na jaren van militaire afbouw aankunnen, met op kop Frankrijk, Duitsland, het VK en Italië. Het wordt geen makkelijk debat binnen de NAVO over hoe we deze lasten gaan delen.”

Sommige vrezen dat Poetin intussen zou durven aanvallen langs de Pools-Litouwse grens om Wit-Rusland te verbinden met zijn exclave Kaliningrad. Is dat een risico?

“Het is zeer onwaarschijnlijk dat dit zou gebeuren maar kijk, dat zegden we ook lang over de Russische invasie in Oekraïne. Defensieplanners mogen de mogelijkheid niet meer uitsluiten. Met iemand die zo onberekenbaar is als Poetin moet je supervoorzichtig zijn. Persoonlijk zie ik meer een gevaar voor staten als Georgië, waar hij met de bezetting van Abchazië en Zuid-Ossetië sinds 2008 een situatie schiep die lijkt op die van Oekraïne. Als zijn doel de territoriale vereniging is van de ex-USSR, dan zie ik hem dus ook Georgië en Azerbeidzjan proberen inpalmen, eerder dan NAVO-lidstaten aanvallen. Maar, maar, maar, met Poetin mogen we niets meer aan het toeval overlaten.”

Rusland was de laatste jaren berucht voor zijn cyberaanvallen, sabotage en zelfs moorden in het buitenland. Moeten ons in de EU ook daarop voorbereiden?

“Jazeker, zelfs in de voorbije dagen is al malware die ingezet is tegen Oekraïne opgedoken in Estland en Letland. Tot dusver brachten deze hybride aanvallen hem veel op voor weinig risico. De EU moet nu snel haar kwetsbaarheden opsporen en weerstand opbouwen, want dit soort ondermijnende acties tegen westerse democratieën zal alleen maar groter worden. Poetin heeft nu wel duidelijk gemaakt dat hij de EU en de NAVO verafschuwt.”