Nostalgie naar een "groots verleden": hoe Poetin - en andere "sterke mannen" - de toekomst vorm willen geven 

"Oekraïne is geen buurland, het is een onwrikbaar deel van onze geschiedenis, cultuur en spirituele ruimte." Met die grimmige woorden maakte Poetin op maandag duidelijk dat hij Oekraïne beschouwt als een deel van Rusland en niet als een onafhankelijke staat. Poetin gaat daarvoor terug naar de middeleeuwen toen Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland verenigd waren in het zogenaamde Kievse Rijk. Ook in 2014, bij de annexatie van de Krim noemde Poetin Kiev al "de moeder van alle Russische steden". "We kunnen niet zonder elkaar leven" besloot hij toen.

Dat de meeste Oekraïners en historici dat anders zien, kan Poetin weinig schelen. Het Kievse Rijk werd al in de 13de eeuw onder de voet gelopen door de Mongolen en daarna in stukken verdeeld. Toen Oekraïne 500 jaar later een deel werd van het Russische tsarenrijk en daarna van de Sovjet-Unie, bestond er al een sterk nationaal gevoel. De Oekraïners hebben een eigen taal en beschouwen zichzelf als een ander volk. In 1991 stemde meer dan 90% van de bevolking in een referendum voor onafhankelijkheid.

Maar Poetin ziet vooral de overeenkomsten en verwijst gretig naar de gemeenschappelijke orthodoxe godsdienst en de "Slavische waarden" die hij tegengesteld ziet aan de "Westerse waarden". Die Westerse of "liberale" waarden gaan volgens hem niet alleen over democratische politieke instellingen, maar ook over tolerantie tegenover de LGBTQ-gemeenschap, concepten als genderfluïditeit en het "multiculturalisme". Het Westen is volgens Poetin in verval en "zwak" geworden. Op school leren de kinderen over hoe de Russische superioriteit voortkomt uit de opofferingen en de glorieuze daden van hun voorvaderen.  

Het is moeilijk om de gelijkenissen te missen met de retoriek van China's sterke leider, president Xi Jinping. Ook hij verwijst graag en vaak naar China's verleden: hoe de oudste en grootste beschaving ter wereld in de 19de eeuw vernederd werd door Westerse mogendheden. Hoe China sindsdien weer rechtkrabbelde en flink op weg is om opnieuw een wereldmacht te worden, dankzij de zegeningen van de communistische partij. Ook die lezing van de geschiedenis wordt er bij de kinderen op school ingelepeld. Tijdens zijn bezoek aan ons land in 2014 zei Xi letterlijk: "Wie China wil begrijpen moet onze geschiedenis kennen."

Ook Xi Jinping vindt dat de zogenaamde Westerse waarden niet verenigbaar zijn met "Chinese waarden", en een "Westers" concept als democratie al helemaal niet. Ook in China wordt de culturele invloed uit het Westen als decadent gezien en groeit de argwaan tegenover wie niet in het traditionele rollenpatroon past. Jongens die hun haar verven of een oorbel dragen zijn geen echte mannen en meisjes worden onder Xi weer aangemoedigd om  achter hun man te gaan staan en kinderen te krijgen in de plaats van een eigen carrière na te streven. 

Net als zijn Russische evenknie lijkt Xi heimwee te hebben naar het vroegere keizerrijk, met een moreel rechtlijnige heerser die zoals een goede vader beslist wat best is voor zijn onderdanen. Het eiland Taiwan, dat elke dag bewijst dat democratie wel degelijk wortel kan schieten in een Chinese maatschappij, is voor Xi als een verloren zoon, die willens of nillens terug naar huis zal worden geleid. Waar het Confucianisme onder Mao nog werd weggezet als een ouderwetse overtuiging, is Confucius de laatste jaren weer helemaal terug. 

Noch in China, noch in Rusland is er plaats voor tegenstemmen of een onafhankelijke pers. Ook in hun onmiddellijke omgeving dulden de Russische en Chinese leiders geen enkele tegenspraak. Hun entourage lijkt louter te bestaan uit ja-knikkers. 

(Lees verder onder de foto)

Overigens zijn Poetin en Xi niet de enige mannelijke leiders van een zekere leeftijd die bijzonder veel achterom kijken. Ook de Turkse president Erdogan maakt geen geheim van zijn heimwee naar het grote Ottomaanse Rijk, dat op zijn hoogtepunt in de 17de eeuw over grote delen van Noord-Afrika, het Arabische schiereiland en Oost-Europa regeerde. "Make Turkey great again" is een van zijn campagneslogans en op een recente bijeenkomst met Turkse staten uit Centraal-Azië zei hij: "De Turkestaanse regio, die duizenden jaren lang de bakermat van de beschaving was, zal opnieuw het lichtende centrum worden van de mensheid."

In Brazilië probeert huidig president Bolsonaro dan weer de donkere hoofdstukken uit de geschiedenis van zijn land te herschrijven tot een glorieus verhaal. Bolsonaro is openlijk nostalgisch over de bloedige militaire dictatuur die duurde van 1964 tot 1985. Onder zijn bewind wordt de militaire coup opnieuw "gevierd": hij noemt het een "democratische revolutie", en de folteraars van het regime waren in zijn ogen "helden". 

Niet helemaal toevallig is Bolsonaro een groot bewonderaar van voormalig Amerikaans president Trump: ook in het Westen lopen wel wat leiders rond die de recepten voor de uitdagingen van vandaag ogenschijnlijk gaan zoeken in het verleden. Trump, die Poetin enkele dagen geleden nog "een genie" noemde en zijn invasie in Oekraïne "bijzonder slim" -  was ook niet te beroerd om daar de democratische spelregels voor aan de kant te schuiven. 

En ook de Britse premier Johnson lijkt in zijn hoofd nog geregeld in "The Great British Empire" te leven: de Brexit was volgens hem de manier om de "Great" terug in Great Britain te plaatsen. Ook voormalig EU-parlemenstlid Nigel Farage, een van de drijvende krachten achter de Brexit, is een openlijk bewonderaar van Poetin. 

Maar af en toe klinkt er ook een tegenstem. In zijn opmerkelijke toespraak in de veiligheidsraad schaarde de Keniaanse VN-ambassadeur Martin Kimani zich achter Oekraïne. "Deze situatie weerspiegelt onze eigen geschiedenis", zei hij. "Kenia, en bijna elk Afrikaans land, is ontstaan uit het einde van een koloniaal rijk. We hebben onze grenzen niet zelf getrokken. Dat is gebeurd in de verre koloniale metropolen Londen, Parijs en Lissabon, zonder rekening te houden met de eeuwenoude naties die daarmee uit elkaar werden gerukt."

"Als we er bij onze onafhankelijkheid voor hadden gekozen om etnische, raciale of religieuze homogeniteit na te streven", ging Kimani verder, "dan zouden we decennia later nog altijd bloedige oorlogen voeren". In de plaats daarvan hebben we genoegen genomen met de grenzen die we geërfd hebben, en hebben we ervoor gekozen om toenadering te zoeken en de regels te respecteren van de Organisatie voor Afrikaanse Eenheid en de VN "in de plaats van naties te vormen die met een gevaarlijke nostalgie naar de geschiedenis kijken. (...). Niet omdat we tevreden waren met onze grenzen, maar omdat we in vrede iets groters wilden bereiken.(...) We moeten opstaan uit de smeulende as van dode wereldrijken zonder ons te verliezen in nieuwe vormen van overheersing en verdrukking."