Eerste hulp bij angst en stress in onzekere tijden: drie manieren om het hoofd koel te houden

“Ik stop alles in hokjes, ‘compartimenteren’ heet dat”, antwoordt een van de vrienden in ons whatsappgroepje op de vraag hoe hij zich rechthoudt dezer dagen. Dat groepje is in een ver verleden ontstaan om snel festiviteiten af te spreken, maar sinds een kleine twee jaar wordt het voornamelijk voor iets anders gebruikt: om wat te ventileren met gelijkgezinden. “Dat in hokjes denken werkt ook goed voor mijn tieners”, legt hij uit. “Door elk probleem afzonderlijk te bekijken, blijft het ergens overzichtelijk. En ook iets meer behapbaar.”

Het hokje ‘oorlog-met-atoomdreiging’ is op dit moment het meest beangstigend en overheerst alles, wel meteen op de voet gevolgd door ‘stijgende energieprijzen’ en ‘corona’. Tot zijn eigen spijt bengelt ‘klimaatverandering’ nogal onderaan. Nochtans heeft hij twee voormalige klimaatspijbelaars in huis, doet het hele gezin wel inspanningen om zo energiezuinig mogelijk te leven en beseft hij dat deze problematiek op de lange termijn wellicht nog het meest bedreigend is. Maar toch is er nu heel even te weinig mentale ruimte voor, klinkt het.

Dat compartimenteren en ook een rangschikking maken van de hokjes volgens belang is lang geen slechte strategie om om te gaan met deze onzekere tijden, vindt Bram Vervliet, hoofddocent psychologie aan de KU Leuven. “Als burger kan je je moeilijk over alles tegelijk evenveel zorgen maken”, zegt hij. “En zolang men op hogere niveaus, zoals de Europese Commissie of de Verenigde Naties, wel met belangrijke thema’s als de klimaatproblematiek bezig blijft, hoeft niemand zich daar schuldig over te voelen.”

Want we hebben de afgelopen tien jaar wel al behoorlijk wat voor de kiezen gekregen. Een financiële crisis, terreurdreigingen, een nooit geziene pandemie die nog altijd niet afgelopen is en de eerste concrete gevolgen van klimaatverandering in eigen land. En alsof dat nog niet genoeg  was, besloot een Russische president om voor de ogen van de hele wereld een Europees land binnen te vallen en de rest van de westerse wereld te bedreigen met zijn atoomwapens. Vooral de oorlog in Oekraïne en alles wat daarbij komt kijken, is voor veel mensen de druppel, want het zet de hele internationale orde op losse schroeven. Een mens zou voor minder onrustig en zelfs angstig worden.

Het is ook heel moeilijk om aan alle doemberichten te ontsnappen, meent Dirk Hermans, professor gedragstherapie aan de KU Leuven. Dat was het geval met corona, de energieprijzen en nu zeker de oorlog. “De hoeveelheid nieuwsberichten is gigantisch. En zelfs al kijk je niet naar nieuwssites, dan nog word je ermee geconfronteerd bij de bakker of op de bus. Op momenten dat er iets gebeurt dat we niet meteen een plaats kunnen geven, doen we aan social sharing. Erover praten met elkaar dus.”

En dat kan zowel fysiek als digitaal. “Ik weet niet wat eerst gekocht: mondmaskers of jodiumtabletten”, laat iemand fijntjes op Twitter weten. Een andere twitteraar met kinderwens vraagt zich ook af of het wel slim is om nu aan kinderen te beginnen. “Is dit een wereld waarin ik mijn kind wil zetten? Ik vraag het me voor het eerst oprecht af.” Anderen voelen zich dan weer teruggekatapulteerd naar hun jeugd, waarin de kerndreiging van de Koude Oorlog heel reëel was en voor een allesoverheersend en vooral onbehaaglijk gevoel zorgde. Al reageren sommige twitteraars ook wel meewarig op die berichten. Zij begrijpen dan weer niet waarom er bij vele anderen een soort van algemene onrust heerst.

“We verschillen inderdaad heel erg in de mate waarin we omgaan met onzekerheid en onvoorspelbaarheid”, meent professor Hermans. “Sommige mensen vinden het best fijn om wat onvoorspelbaarheid in hun leven te hebben, anderen vinden een verrassingsfeestje al niet leuk. Hoewel de huidige samenloop van omstandigheden bij iedereen wel een zekere mate van spanning geeft, zijn sommigen er toch duidelijk minder goed tegen bestand dan anderen.”

Die groep doet er volgens hem dan ook goed aan om de hoeveelheid informatie die ze binnenkrijgen te reguleren. “Als alles wat er nu gebeurt je stress geeft, dan zou ik er toch voor pleiten om wat aan emotieregulatie te doen door jezelf wat te proberen afschermen. Je kan het moeilijk helemaal ontlopen, maar je hebt het wel een klein beetje in de hand. Wie zich verontrust voelt, klikt beter niet op nieuwsberichten over mogelijke nieuwe coronavarianten of de rode knoppen van Poetin.”

Doseren

Moeten we ons dan maar afschermen van zoveel mogelijk nieuws? Neen, want hoe meer je probeert om niet aan de doemberichten over corona, energieprijzen of atoombommen te denken, hoe harder je erop gefixeerd geraakt. Nieuws doseren is dus de boodschap, meent professor Vervliet. “U zal het als journalist wellicht niet graag horen, maar ik zou mensen aanraden om maar een à twee keer per dag de nieuwsstroom te checken. Er gebeurt zoveel op korte termijn en elk signaaltje wordt gepusht. Terwijl je als gewone burger niet altijd van elk stukje informatie helemaal kan inschatten wat het betekent. Als je merkt bij jezelf dat je geagiteerd bent of rusteloos, dan is het beter om meer het globale nieuws te volgen met duiding, dan elk klein detail te willen weten.”

Wat ook kan helpen als je voelt dat je gemoed de dieperik in gaat, is alles even op een metaniveau te bekijken. Vervliet legt momenteel de laatste hand aan een nieuw boek daarover. Er zijn volgens hem in de geschiedenis nogal wat momenten geweest van grote dreiging, denk aan 9/11 bijvoorbeeld. Momenten waarvan we niet wisten hoe de wereldorde er vijf jaar later zou uitzien. Velen waren toen ook bijzonder somber gestemd en dachten dat de wereld om zeep ging. “Dat is helemaal niet gebeurd”, zegt Vervliet stellig. “Meer nog, de wereld is er de voorbije twintig jaar net veiliger op geworden. Zeker als je kijkt naar parameters als verkeersongevallen, sterfte door kanker en aantal oorlogsslachtoffers.”

Maar 11 september was ergens nog eenduidig: er waren terroristen en die wilden zoveel mogelijk chaos en paniek zaaien. Terreur was de afgelopen jaren voor mensen die niet rechtstreeks betrokken raakten eerder iets wat op de achtergrond sluimerde. Nu komen we uit twee jaar pandemie die velen van ons persoonlijk op alle vlakken, zeker ook mentaal, klappen heeft verkocht. En er komen ook verschillende problemen samen, waardoor dit moment toch van een andere orde lijkt. Het lijkt voor velen alsof de wereld op ons hoofd aan het vallen is. Alsof al onze houvast aan het verdwijnen is.

“Dat lijkt zo, ja”, zegt professor Vervliet. “Maar dat gevoel hebben we nog gehad. Alleen blijken we achteraf heel snel te vergeten hoe gevaarlijk en bedreigend iets was. Als de angst is gaan liggen, dan minimaliseren we het gemakkelijk weer. Je had in de jaren zeventig de oliecrisis, de Vietnamoorlog, de Palestijnse vliegtuigkapingen, om maar enkele te noemen. En in de jaren tachtig had je naast de dreiging van de Koude Oorlog ook nog de problemen in Tsjernobyl en terreurgroepen op ons eigen grondgebied, zoals de Bende van Nijvel en de CCC. Die periodes waren ook heel erg ontwrichtend.”

Eigenlijk zijn er altijd al dreigingen en zware problemen geweest, meent Vervliet. “Zelfs in de periode net na de Tweede Wereldoorlog, toen de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens werd opgesteld. Velen hebben het idee dat er toen een soort van broederschap was na de oorlog, maar dat was niet het geval. Stalin was aan de macht en had al gigantisch veel mensen vermoord. Berlijn was geblokkeerd, India en Pakistan waren in oorlog. In China was een burgeroorlog aan de gang die Mao uiteindelijk zou winnen. En er waren miljoenen mensen op de vlucht.”

Instituten

Al waren die gebeurtenissen toen voor de gewone burger wel wat minder zichtbaar, want nieuws was destijds nog iets dat enkels ’s avonds in het journaal zat en ’s ochtends in de kranten stond. Maar al die gigantische dreigingen hebben daarna wel een wereld opgeleverd die, op de keper beschouwd, de veiligste is geweest in de geschiedenis van de mensheid, meent Vervliet. En daar moeten vertrouwen uit putten. “Het is niet omdat dingen onzeker en bedreigend zijn, dat ook effectief het worstcasescenario zal gebeuren. Wat ook kan helpen is vertrouwen hebben in de instituten die nu stappen aan het zetten zijn. Dan denk ik aan de Europese Unie, de NAVO, de VN. We weten dat vertrouwen in instituten het beste antigif is tegen angst.”

Dat vertrouwen is sinds de jaren zestig wel stelselmatig afgenomen bij de bevolking, ook in ons land. Al toont onze hoge vaccinatiegraad tegen corona dat als het er écht op aankomt dat vertrouwen nog groot genoeg is. “We hebben een solide basis", stelt Vervliet gerust. “En natuurlijk zijn er serieuze dreigingen op dit moment, dat wil ik absoluut niet minimaliseren. En uiteraard hebben we rake klappen gekregen tijdens de pandemie. Maar het besef dat we op zich nog op een van de veiligste plekken ter wereld wonen, en dat die wereld niet zomaar om zeep zal gaan, kan helpen om de angst wat in toom te houden.”

Als ventileren tegen vrienden, compartimenteren, nieuwsaanbod doseren en alles op een metaniveau bekijken nog niet helpt om minder angstig te zijn, dan heeft professor Vervliet nog enkele tips om er op persoonlijk vlak aan te werken. “Je kan bezorgd zijn om de situatie, maar dat betekent nog niet dat je dag in dag uit moet liggen piekeren over wat er aan het gebeuren is. Als je daarin gevangen zit, helpt dat niemand vooruit.”

De reden waarom we piekeren, is omdat we proberen oplossingsgericht te denken, weet Vervliet. “We proberen als het ware de toekomst te voorspellen. In plaats van gewoon in het leven te staan, zijn we constant aan het denken: ‘Wat als dit gebeurt? Wat als dat gebeurt?’ Maar in het geval van een nooit eerder geziene pandemie of een oorlog met nucleaire dreiging kan je onmogelijk voorspellen wat er zal gebeuren. Je hebt geen enkele controle over de situatie. Het besef dat je geen controle hebt en dat piekeren je dus niet vooruithelpt, kan al helpen om het een beetje te laten rusten.”