‘Elk moment kan Poetin beslissen om oligarchen hun vrijheid of zelfs hun leven te ontnemen’

‘Deze mensen zijn mutanten. Ze zijn een mengeling van de ‘homo sovieticus’ en de wilde kapitalisten van de voorbije dertig jaar. Ze hebben zo veel gestolen om hun zakken te vullen. Al hun families leven in Londen. Maar als ze zeggen dat ze iemand moeten verpletteren in de naam van hun patriottisme, dan menen ze dat. Als ze ­Londen als doelwit zouden kiezen, zouden ze wel eerst hun families evacueren.”

Aan het woord is zakenman Sergei Poegatsjov in een interview met journalist Catherine Belton voor Putin’s People. Dat recente, onthullende boek gaat over de oligarchen die Poetin groot heeft gemaakt en die vandaag het doelwit zijn van westerse ­sancties omwille van de invasie in Oekraïne.

De zakenman vertelde haar dat zijn bodyguards kort voor het gesprek onder zijn wagen een zichtbare kopie van een autobom aantroffen. Een waarschuwing, niet ongewoon in de oligarchenwereld van Poetin.

In 2015 was Poegatsjov al vanuit Moskou naar ­Londen gevlucht omdat Poetins clan zijn zaken­imperium overnam. Van de ene op de andere dag zag hij een hotelproject nabij het Rode Plein ingenomen worden, zonder compensatie. Daarna werden zijn scheepswerven, ter waarde van 3,5 miljard dollar (omgerekend 3,16 milard euro), voor een fractie van deze som verkocht aan Igor Setsjin – een ex-KGB’er en zakenman die nu een van ­Poetins vertrouwelingen is in het Kremlin, de zogenoemde siloviki.

Poegatsjov trok zich kort na zijn gesprek met Belton terug in een zwaarbewaakte villa in Frankrijk. Hij vreesde naar verluidt te eindigen zoals Boris Berezovski, een oligarch die vanuit Londen rivaliseerde met de Poetin-­clan en op een dag in 2013 in verdachte omstandigheden dood werd aangetroffen in zijn Britse woning.

Het tijd daarvoor verloor Berezovski een rechtszaak tegen zijn vroegere zakenvennoot Roman Abramovitsj, die hij ervan beschuldigde hem te hebben gedwongen zijn aandelen in oliegigant ­Sibneft en aluminiumbedrijf Rusal goedkoop te verkopen. Tijdens het proces moest de rechtbankvoorzitter volgens Belton erkennen dat haar stiefzoon in de vroege stadia van de zaak ingehuurd was als juridisch raadsman voor Abramovitsj. Berezovski protesteerde maar ging uiteindelijk niet in beroep.

Op gezag van een ex-vennoot van Abramovitsj schrijft Belton dat Poetin de tycoon persoonlijk dirigeerde om in 2003 Chelsea FC te kopen, een claim die hij ontkent. Abramovitsj was tot nu eigenaar van de voetbalclub uit de Premier League, maar gaf afgelopen woensdag aan Chelsea FC te willen verkopen onder grote druk, vanwege zijn goede banden met Poetin. De oligarch belooft nu dat hij ‘geld van de verkoop zal overdragen aan een liefdadigheidsstichting die Oekraïense oorlogs­slachtoffers zal helpen’. Zijn uitspraak volgde kort op een debat in het Lagerhuis waarin de Britse ­regering onder druk kwam om Abramovitsj te ­sanctioneren.

Bill Browder twijfelt of ze Abramovitsj zullen raken. “De Britten zijn goed in gewaagde aankondigingen over Russische oligarchen, om ze dan nooit op te volgen. We zullen nog zien of ze grote vissen zoals Abramovitsj echt durven te bestraffen. Pas dan kunnen we oordelen of ze het menen”, zegt de zakenman in een gesprek met deze krant.

Browder, een in Amerika geboren Britse investeerder, maakte zelf mee hoe corrupt en gevaarlijk het oligarchische systeem van Poetin is. Aanvankelijk investeerde hij succesvol in Rusland, maar dat liep fout toen hij zich als aandeelhouder wilde inkopen in bedrijven van Poetins vrienden. Eind 2005 werd hem plots de toegang tot Rusland ontzegd en werd hij ‘een gevaar voor de Russische veiligheid’ genoemd.

Anderhalf jaar later vielen agenten zijn kantoren in Moskou binnen. Toen zijn lokale zakenadvocaat Sergej Magnitski onderzocht waarom, ontdekte die dat documenten van de holding na de inval ­waren misbruikt door ambtenaren om in naam van zijn vennootschappen voor 230 miljoen dollar ­terugbetaalde belastingen te innen en te ver­duisteren. Magnitski klaagde eind 2008 op vraag van Browder deze fraude aan, waarna de advocaat werd opgepakt. Tijdens zijn tijd in de cel werd ­Magnitski mishandeld en werden hem levens­noodzakelijke medicijnen ontzegd. Na zijn vrijlating verslechterde zijn gezondheid snel, en hij overleed eind 2009. Sindsdien voert Browder wereld­wijd campagne tegen Poetin en diens oligarchen. De VS noemden in 2012 een wet om mensenrechten schendende Russen te bestraffen naar ­Magnitski.

Browder ijvert sinds het overlijden van zijn advocaat voor het bevriezen van de tegoeden van alle Russische oligarchen, omdat er volgens hem nauwelijks Russische fortuinen zijn die eerlijk zijn vergaard. “Het zal vandaag niet volstaan eenzijdige sancties te nemen tegen enkele oligarchen in het VK, de EU of de VS. Je moet de Forbes-lijst van honderd rijkste Russen nemen en daar een gedeelde sanctielijst van maken. Je mag alleen uitzonderingen maken als ze heel duidelijk géén agenten zijn van het Poetin-regime. Je zult er weinig vinden. Allemaal zijn ze belangrijk voor Poetin, allemaal zijn ze schatplichtig aan hem.”

Van velen hebben wij in Europa nog nooit gehoord, en dat is geen toeval. Oligarchen als Abramovitsj, die genieten van aandacht, zijn een uitzondering op de regel. De schaduw is de natuurlijke habitat van Poetins grootste medestanders. 

Om te weten waar het allemaal begon, moeten we teruggaan naar de val van de Berlijnse Muur, die Oost- van West-Duitsland scheidde. Als jonge KGB-agent in Dresden had Poetin daar gezien hoe zijn vroegere collega’s in 1989 inderhaast onder valse bedrijfsnamen offshore-­rekeningen openden met staatsbudgetten.

Poetin zelf bouwde daarna zijn fortuin en netwerk op in Sint-Petersburg, via een frauduleuze constructie. In naam van de stad begon hij olie te verhandelen, zogezegd om met de opbrengst voedsel te kopen voor de inwoners. In werkelijkheid gingen de winsten naar een enorm smeergeldfonds – wat Russische criminelen een obschak noemen. Hij werkte hiertoe samen met leden van de georganiseerde misdaadclan Tambov, die de haven van de stad en een olieraffinaderij bezaten.

Toen Poetin zijn voorganger Boris Jeltsin in 1999 als president opvolgde, plaatste hij zijn oude KGB-vrienden op sleutelposities. Volgens Catherine Belton wordt Rusland tot op vandaag nog steeds volgens de criminele clanprincipes uit Sint-Petersburg geleid. De huidige obschaks zijn een geldruif voor persoonlijke projecten, zoals het paleis ter waarde van 1 miljard dollar dat voor de president gebouwd werd aan de Zwarte Zee.

‘Persoonlijke bankier’

Poetins grootste partner in crime al die jaren is ­Gennadi Timtsjenko. Vandaag is hij een van Ruslands rijkste mannen, met een geschat vermogen van 22 miljard euro (in diverse valuta). In Frankrijk deed hij lucratieve zaken met oliemultinational ­Total, en kreeg daarvoor in Parijs de hoogste politieke onderscheiding, het Légion d’Honneur. Door het Amerikaanse ministerie van Financiën werd hij ooit omschreven als ‘de persoonlijke bankier van de Russische top’. Hij heeft alles te danken aan Poetin, die hem in Sint-Petersburg een olie-export­licentie gaf. Met belangen in meerdere ondernemingen, zoals gasbedrijf Novatek en petrochemisch bedrijf Sibur, was hij al sinds de Krim-annexatie het doelwit van sancties. Deze week zag hij volgens het zakelijke tijdschrift Forbes door ­nieuwe strafmaatregelen zijn balansen krimpen met een geschatte 4,2 miljard dollar.

Timtsjenko deelt ook heel wat zaken met de broers Arkadi en Boris Rotenberg, eveneens jeugdvrienden van Poetin. Ze zaten samen in de judoles en sporten al hun hele leven samen in hun vrije tijd. Boris (65) is nu een grootaandeelhouder van SMP Bank, die hij in 2001 stichtte met Arkadi (70). In datzelfde jaar werden ze ook partners in staats­energiebedrijf Gazprom.

Worden deze oligarchen vleugellam gemaakt door de sancties, mijnheer Browder?

“Nee. Op dit moment zijn de sancties voor hen zeer vervelend, maar nog niet vernietigend. Wat we nu doen is een goede start, maar er moet nog veel gebeuren. Door Rusland af te snijden van Swift hebben we al 70 procent van de banken (waaronder grote banken als Rossiya Bank, Sberbank en VTB, red.) de toegang tot het internationale betalingsverkeer ontzegd, maar nog niet de andere 30 procent. De logische reactie van Poetin en zijn oligarchen zal zijn om alle transacties via deze resterende banken te laten verlopen.”

Wat moet er gebeuren om hun financiële ­netwerk droog te leggen?

“We moeten weten dat mensen als Timtsjenko en de Rotenbergs vele jaren hebben gehad om zich voor te bereiden. Sinds de Krim-sancties maken ze er zaak van om financiële straffen te ontlopen. Ze dragen bezittingen over aan bekenden en stro­mannen. We moeten dus ook hun familieleden en bekende trustees op de sanctielijsten zetten. Het wordt een kat-en-muisspel. We mogen niet stoppen bij één sanctiepakket en daarna rustig voortdoen zonder om te kijken.”

Timtsjenko heeft volgens recent onderzoek van de krant The Times nog een peperduur appartement in Londen, waar zijn dochter een adres heeft, maar de eigendomsakte staat offshore geregistreerd op de Britse Maagdeneilanden. Zijn dochter beheert ook zijn Luxemburgse bedrijf, dat een luxehotel uitbaat in het zuiden van Frankrijk. Participaties in een petrochemisch bedrijf verkocht hij aan de echtgenoot van Poetins dochter Katerina.

Ook de Rotenbergs droegen een deel van hun vermogen over aan kinderen. Zo bezit Roman Rotenberg, de tot Brit genaturaliseerde zoon van Boris, een luxewoning in de wijk Belgravia op naam van een bedrijf in Cyprus. Romans broer werd voorzitter van een strategisch transportbedrijf in Rusland, dat pas nu sancties krijgt opgelegd.

Wie wil weten hoe Poetin zelf zijn fortuin verspreidde onder stromannen, neemt best nog eens een duik in de Panama Papers van het International Consortium of Investigative Journalists. Daarin duikt een andere jeugdvriend op van de president, de beroemde Sint-Peterburgse cellist Sergej Roldoegin, die hij al kent sinds de jaren 1970.

Sinds 2005 bezit Roldoegin aandelen in Rossiya Bank, die rond 2014 al 350 miljoen dollar waard waren. Hij was ook verbonden met een netwerk van vennootschappen tussen de Britse Maagdeneilanden en Panama. Alleen al tussen 2009 en 2012 stroomde daar blijkbaar 2 miljard dollar door – veel geld voor een cellospeler die nooit zaken deed. Volgens Beltons bronnen is dit soort constructies met hem als stroman een duidelijke obschak, een smeergeldfonds waarin oligarchen geld moesten storten aan Poetin in ruil voor gunsten. Het was volgens haar bronnen ook bedoeld als ‘gouden parachute’ voor de president op zijn oude dag. De EU neemt nu sancties tegen Roldoegin.

President Biden had dinsdagnacht in zijn State of the Union een boodschap voor de oligarchen: ‘We nemen jullie jachten af, jullie luxeappartementen en jullie privévliegtuigen. We komen achter jullie illegitiem verkregen rijkdom aan.’ Is dat wel mogelijk als alles in offshoreconstructies is verborgen?

“Nee. Mijn voorstel is daarom om de wet in alle G7-landen te veranderen, zodat het wettelijk verplicht wordt voor financiëledienstenfirma’s die betrokken zijn geweest bij het verhandelen of beheren van Russische tegoeden om al hun informatie daarover te overhandigen aan de overheid. Wie deze informatieplicht niet respecteert, en dat lekt uit, zou gestraft moeten worden met boetes en zelfs celstraffen. Ze zouden dus de keuze krijgen: klokkenluider worden of naar de gevangenis gaan.”

In veel Russische zwartgeldcircuits duiken ook figuren op uit de Russische maffia die in één adem genoemd worden met Poetin en zijn entourage. Zoals de ‘dons’ Semjon ­Mogilevitsj en Sergej Michailov. Hebben we genoeg aandacht voor hen?

“Nee, er is onvoldoende focus. Er was even aandacht voor hen toen in 2018 het schandaal rond de Danske Bank losbarstte. Via die bank werd maar liefst 250 miljard dollar crimineel geld uit Rusland witgewassen! Sindsdien werd het weer stil. Er moet veel meer werk geleverd worden door de politie- en inlichtingendiensten om deze netwerken van vuil geld bloot te leggen en te ver­volgen.”

Lopen deze netwerken ook door België?

Browder: “Ik heb in mijn persoonlijk Rusland-dossier gestolen geld geïdentificeerd dat naar België stroomde. Het gaat om een deel van de 230 miljoen dollar belastingen die mijn firma destijds in Rusland betaalde, dat gestolen werd voor het de Russische staatskas bereikte en uiteindelijk belegd bleek in vastgoed en diamanten in Antwerpen. Er loopt een strafonderzoek, maar het dossier heeft onwaarschijnlijk veel vertraging opgelopen en is op een laag pitje gezet. De vervolging is choquerend traag. Er worden onvoldoende mensen en middelen voor dit soort onderzoeken vrijgemaakt.”

Gaan veel oligarchen nu niet snel hun geld omzetten in diamanten?

Browder: “Persoonlijk denk ik dat bitcoin als toevluchthaven een groter probleem zal worden dan diamanten. Bitcoinbeurzen die weigeren gereguleerd te worden, zouden gesloten moeten worden door de toezichthouders. Cryptovaluta zullen wereldwijd geregeld moeten worden als banken.”

Een probleem is dat de oligarchen de voorbije jaren ook veel macht uitoefenden over de regelgevers. Zo werd de voormalige Duitse bondskanselier Gerhard Schröder een topfiguur van het gaspijplijnconcern Nord Stream, terwijl hij ook nog een kantoor behield in de Bondsdag. Pas nu distantieert zijn partij SPD zich van hem. Browder: “Schröder wist waar hij aan begon. Als bondskanselier had hij toegang tot inlichtingenrapporten over de Russen. Ofwel is hij dus ontzettend dom, ofwel opmerkelijk cynisch om Russisch geld aan te nemen.”

Schröder werd zelf een soort oligarch. Moet hij dan ook worden gesanctioneerd?

“Of Duitsland dat doet, laat ik aan hen over. Maar ik vind alvast dat de rest van de wereld hem een reisverbod mag geven, ja. Poetins aanjagers verdienen secundaire sancties.”

De grootste politicus die Poetin in zijn sleepnet wist te vangen, was ongetwijfeld Donald Trump. Belton beschrijft hoe bedenkelijke Russische zakenmensen al dertig jaar lang rond de voormalige president cirkelen, al van toen hij nog vastgoedmagnaat was.

Ze gaven hem leningen, wasten hun geld wit door zijn appartementen te kopen of te investeren in zijn casino’s. De meesten opereerden in het schemerlicht tussen de Russische veiligheidsdiensten en maffia.

Denk aan vastgoedmagnaat Aras Agalarov, met wie Trump in 2013 in Moskou de Miss Universe-verkiezing organiseerde. Of aan Dmitri Ribolovlev, een oligarch die Trumps Palm Beach-villa in 2008 overkocht voor 95 miljoen dollar, meer dan het dubbele dan wat Trump er vier jaar eerder voor had betaald.

De opmerkelijkste figuur in de Trump Organization was Felix Sater, die sinds 2001 optrad als tussenpersoon voor Trump-gebouwen in Manhattan, Fort Lauderdale en Phoenix. Sater had nochtans aantoonbare banden met de Russische maffia en inlichtingendiensten. Omdat hij ook de FBI soms wat informatie doorspeelde, bleef hij uit de cel na een fraude­onderzoek.

Toen Trumps presidentscampagne begon in 2016, verdween Sater uit beeld. Op dat moment namen gesofisticeerdere beïnvloedingsoperaties van de Russen het over. Door Rusland gehackte e-mails van de Democraten werden aan WikiLeaks gelekt, en Russische trollen overspoelden sociale media om kandidate Hillary Clinton zwart te maken.

ultraorthodoxe oligarchen

Twee oligarchen speelden een grote rol in het manipuleren van westerse democratieën, zowel organisatorisch als financieel.

Oligarchen Vladimir Jakoenin, een oud KGB’er en ex-hoofd van de Russische spoorwegen, en Konstantin Malofejev, een jonge ultraorthodoxe zakenman die op zijn 31ste al miljardair was, zetten al in 2005 organisaties op die een ‘alternatief’ voor democratie bepleitten. Centraal stond Malofejevs orthodoxe Sint-Vasili de Grote-stichting. Ze zouden allerlei zwarte obschak-fondsen hebben gebruikt om verkiezingsresultaten te beïnvloeden.

De activiteiten van Jakoenin en Malofejev verspreidden zich volgens Beltons onderzoek over heel Europa en de VS. Ze haalden de gemarginaliseerde filosoof Alexander Doegin van onder het stof en lieten hem cryptofascistische pleidooien houden voor een groot ‘Euraziatisch rijk’. Ze gebruikten financiële netwerken van Oostenrijkse en Zwitserse zakenlui, die eind jaren 80 de Stasi en KGB al hielpen om hun geld uit de instortende DDR te evacueren naar belastingparadijzen.

Via hen vloeide steun naar extreemrechtse ­partijen zoals het Franse Front National (nu ­Rassemblement National) van Marine Le Pen en de Lega Nord in Italië. In Duitsland hielpen ze zelfs een nieuwe partij op te richten, het Alter­native für Deutschland (AfD). Ook politici van Vlaams Belang werden uitgenodigd voor netwerk­evenementen in Moskou. Filip Dewinter ging er eens op de foto met Sergej Narisjkin, nu het hoofd van de Russische buitenlandse inlichtingendienst.

Browder: “De Russische oligarchen hebben ons de voorbije twintig jaar ondermijnd, ze hebben Europese politici uitgenodigd om in hun raden van bestuur te zetelen en kopen wellicht ook nu nog andere politici om. De oligarchen hebben zich de kunst van politieke inmenging in onze zaken toegeëigend.”

Mijnheer Browder, vandaag staan Jakoenin en Malofejev op sanctielijsten. Maar hebben we genoeg actie ondernomen tegen hun ­Europese netwerk?

“Nee, eigenlijk hadden deze netwerken in de eerste plaats nooit bestaansrecht mogen hebben. Jakoenin zelf staat al op een sanctielijst, maar zijn organisatie blijft bestaan en vanuit Duitsland het politieke proces beïnvloeden. Zij zou nu ook verboden moeten worden. Een tweede maatregel zou moeten zijn dat iedereen die ooit geld van ze aannam, dat geld zou moeten af­stoten.”

Er loopt ook een rechtstreeks verband tussen deze beïnvloedings­operaties en het huidige conflict in ­Oekraïne. Met name Malofejev werd een financiële en ideologische steunbeer voor separatistische rebellen in het Donbas-bekken. “Oekraïne maakt deel uit van Rusland”, zei hij in interviews. Of zoals Belton schrijft: ‘De oorlog in (het oosten van) ­Oekraïne was nooit begonnen zonder de instroom van Russische zwartgeldfondsen.’

De grote vraag nu is of de puur zakelijke oligarchen zich gaan distantiëren van het conflict en onder druk van de sancties op Poetin gaan inpraten. Oligarchen zoals Michail Fridman (opgegroeid in Oekraïne), Oleg Tinkoff (internetbankier en wielerploegsponsor) en Oleg Deripaska (aluminiumbedrijf Rusal) uitten al kritiek op de invasie. Naar de verdere opstelling van Abramovitsj wordt het uitkijken.

Hoe belangrijk is dit? Zijn dit de eerste ­barsten in Poetins clan?

“Dit is gewoon een oefening om hun eigen kont te bedekken, en daar mag u me op citeren. Zo willen ze volgens mij gewoon nog voorkomen dat ze op een sanctielijst terechtkomen.”

De kernvraag is: controleert Poetin de ­oligarchen of kunnen zij hem controleren?

“Geen enkele oligarch controleert de president. Ze bestaan allemaal bij de gratie van Vladimir Poetin. Elk moment kan hij beslissen om ze geen oligarch meer te laten zijn, kan hij ze hun vrijheid of zelfs hun leven ontnemen. Geen enkele van deze mensen is in staat om tegen Poetin op te staan. Je kunt deze oligarchen niet sanctioneren in de hoop dat zij zich tegen Poetin zullen keren. Sancties moeten ons ervan verzekeren dat Poetins regime geen kapitaalreserves meer heeft in het buitenland als hun reserves van de Centrale Bank bevroren zijn.”

U bond de strijd aan met deze mensen in 2009, na de dood van uw zakenadvocaat Sergej Magnitski. Die overleed aan de gevolgen van mishandeling en het ontzeggen van medicijnen in een Russische cel. Op uw aangeven kwam er de voorbije vijf jaar in de VS en de EU wetgeving die sancties vergemakkelijkt. Had men de huidige oorlog kunnen voorkomen door vroeger op te treden tegen deze mensen?

“Ja. Ik denk niet dat Poetin deze oorlog begonnen was als hij harde actie vanuit het Westen had gezien na eerdere gruweldaden. We deden niets na de invasie in Georgië (2008) en bijna niets na de annexatie van de Krim (2014) en het neerhalen van vlucht MH17 boven Oekraïne. Had Poetin vooraf geweten wat we nu allemaal doen, dan zou hij misschien nooit aan de invasie zijn begonnen. We hadden dit kunnen voorkomen door Rusland en de oligarchen eerder te sanctioneren. Het probleem nu is dat Poetin een man is die nooit zwakheid wil tonen of een fout wil toegeven. Hij heeft geen versnelling in achteruit.”

In het verleden schrok Poetin er niet voor ­terug om tegenstanders in Europa te vermoorden. Vreest u dat hij dergelijk geweld zal gebruiken in de EU?

Browder: “Alles ligt nu op tafel. Poetin is een ­extreem agressieve man. Hij kent alleen escalatie. Compromissen kent hij niet. Hij wil geen zwakheid tonen. We bevinden ons in een wanhopige en gevaarlijke situatie, niet alleen voor Oekraïne maar voor de hele wereld. Ik vrees dat Poetin ­ondanks de sancties achter ons aan zal komen en de NAVO gaat uitdagen.

“De Oekraïners verdedigen nu niet alleen hun land, maar ook ons. We moeten alles in onze macht doen om ze te beschermen, door de Russische geldkraan overal dicht te draaien. We zijn wel goed begonnen. Het is hoopgevend dat de EU in 48 uur evolueerde van een van de frustrerend trage en inefficiënte politieke instellingen naar een voortrekkersrol.”