De jacht is geopend: “De oligarchen zijn doodsbang. Dat voelt niet slecht”

LEES OOK. Worden de Britse bezittingen van Russische elite binnenkort overgedragen aan Oekraïense vluchtelingen?

Twee weken voor Vladimir Poetin zijn oorlog begon, vertrok het luxejacht Graceful onverwachts vanuit de haven van Hamburg naar de Russische enclave Kaliningrad. Het onderhoud was nog niet klaar. De eigenaar van het jacht is een enigma – de naam die voortdurend opduikt, is die van de Russische president zelf.

De laatste dagen kwam een uittocht op gang van luxeschepen uit Europese havens. Minstens vijf schepen van Russische oligarchen doken op voor de kust van de ­Malediven. Niet iedereen ontsnapte op tijd. In Hamburg krijgt de Dilbar, een van de grootste jachten ter wereld, geen toestemming meer om te vertrekken. De eigenaar, Alisjer Oesmanov, staat op de sanctielijst van de Europese Unie. De baas van USM, een bedrijf dat investeert in mijnen en ­metalen, was lang een belangrijke aandeelhouder van de Britse voetbalclub Arsenal en sponsor van Everton. In het mondaine La Ciotat aan de Franse Azurenkust legde de douane dan weer de Amore Vero aan de ketting, een jacht van Igor Setsjin, de ceo van de Russische oliereus Rosneft. Op Twitter bedankte de Franse minister van Financiën, Bruno Le Maire, de douaniers “voor het toepassen van de Europese sancties tegen personen dicht bij de Russische macht”.

LEES OOK. Poetin snoert journalisten over heel de wereld de mond met nieuwe wet

Opsporen en droogleggen

“De jacht op de oligarchen is geopend”, zegt Bill Browder aan de telefoon vanuit Londen. De Britse investeerder, die voor Rusland een “vijand van de staat” is, vecht al ­jaren tegen de corruptie van de oligarchen. Hij is ook de bezieler van de Magnitski-wetten, genoemd naar zijn advocaat, die om het leven kwam in een Russische cel. “De sfeer is er een van angst en paniek. De oligarchen zijn doodsbang en dat geeft een goed gevoel”, zegt Browder.

De laatste ­dagen druppelde het aankondigingen door westerse regeringen die de bezittingen van rijke Russen willen bevriezen. De oligarchen kregen dinsdag zelfs een speciale vermelding in de State of the Union van de Amerikaanse president Joe Biden. “Vanavond zeg ik tegen jullie: no ­more.” Ook Europese ministers gebruiken woorden als ‘opsporen’, ‘najagen’ of ‘droogleggen’. De landen van de G7 hebben zelfs een speciale taskforce opgericht die moet nagaan achter wie of wat ze aan moeten gaan. De Europese Commissie vinkte al meer dan twintig namen aan. Browder kijkt naar eigen zeggen ‘met verstomming’ naar zoveel kordate eensgezindheid. “Ik denk dat Poetin ook verbaasd is. Hij dacht wellicht dat niemand ooit echt achter de oligarchen zou aangaan, omdat het nooit eerder gebeurde. In zijn ogen waren we te hebzuchtig en te verdeeld.”

Gouden papieren

Of het nu de Panama of de Pandora Papers waren: de namen van oligarchen doken de laatste jaren voortdurend op in lekken uit belastingparadijzen. Filip Novokmet bracht enkele jaren geleden samen met de Franse economen Thomas Piketty en ­Gabriel Zucman in kaart hoe gigantisch groot hun offshore rijkdom is. In 2015 was al dat verborgen geld evenveel waard als 85 procent van de Russische economie. ­Alleen staan die buitenlandse constructies van rijke Russen ook vaak ten dienste van de staat, in tegenstelling tot zwart geld dat alleen maar wil ontsnappen aan de staat, legt Novokmet uit aan de telefoon vanuit Bonn.

Jarenlang vochten Europese lidstaten om het geld van rijke Russen. Het is opvallend hoe de rode loper zo prompt opgerold wordt. Volgende week stemt het Europees Parlement over het opheffen van de “gouden paspoorten” en het aan banden leggen van andere “gouden” papieren. In ruil voor investeringen konden rijke buitenlanders zo jarenlang toegang tot de EU kopen. Lidstaten als Malta of Cyprus verdienden er veel, omstreden, geld aan.

Het Nederlandse Europarlementslid ­Sophie in ’t Veld is rapporteur voor het dossier. Ze werkte er jaren aan. Het is een initiatief van het Europees Parlement zelf, en moet dus nog naar de Commissie. “Daar hoorde je off the record altijd dat het heel leuk was wat we deden, maar dat er toch niets mee zou gebeuren, omdat de lid­staten dat niet wilden. Nu liggen de kaarten toch anders. Het was een pervers ­systeem. We waarschuwden al jaren voor misbruik.”

Het wordt uitkijken hoe enthousiast de president van Cyprus, Nikos Anastasiades, straks achter de oligarchen op zijn eiland aangaat. Een jaar na de annexatie van de Krim vloog hij al naar het Kremlin om er een akkoord te ondertekenen dat Russische militaire schepen toegang gaf tot ­Cypriotische havens. Hij deelde duizenden paspoorten uit, aan 2 miljoen euro per stuk, waarvan de helft aan Russen.

De ­onaangename gevolgen daarvan ­ondervond Finland op een absurde ­manier. Vorig jaar kwam aan het licht dat een oligarch een strategisch eiland had kunnen kopen omdat hij Europese papieren bezat, tegen de zin in van het Finse ­ministerie van ­Defensie, dat een onderzoek opende. ­Intussen zijn de “gouden” papieren in de diepvriezer gestoken.

Londongrad

Ook de Britse regering liet al voor de Russische inval in Oekraïne weten dat ze niet langer papieren in ruil voor veel geld wil uitdelen. Premier Boris Johnson schuwde sindsdien de harde woorden niet. “Oligarchen zullen zich niet meer kunnen verstoppen”, er komt een gloednieuwe “klepto­cratie-cel” die hen moet opsporen. Een ­opmerkelijke change of heart. Londen was jarenlang een speeltuin voor rijke Russen, het leverde de Britse hoofdstad de bijnaam “Londongrad” op. De Conservatieve partij van Johnson had er in het verleden ook geen grote problemen mee om geld te krijgen van Russische financiers.

Volgens Britse kranten zeggen regeringsbronnen dat het weken of maanden kan duren om de lijsten van oligarchen op te stellen, omdat er gewoon niet genoeg mankracht is om alles en iedereen te ­onderzoeken en de sancties juridisch ­waterdicht te maken. Te traag, is de kritiek, want zo krijgt al wie voor zijn hachje moet vrezen de kans om rustig zijn zaken te ­regelen. Het wordt vooral interessant om te zien wie niet op de zwarte lijst komt. Blijft Roman Abramovich bijvoorbeeld de dans ontspringen? Hij lijkt er niet helemaal gerust op. Niet alleen zette hij zijn voetbalclub Chelsea in de etalage, volgens Bloomberg zou hij ook al huizen in Londen aan het verkopen zijn.

De Franse econoom Gabriel Zucman, die de ontwrichtende kracht van belasting­paradijzen onderzoekt, zweefde de voorbije dagen op Twitter tussen hoop en wanhoop. “Weken waarin jaren gebeuren”, zei hij over het voorstel van de Italiaanse premier Mario Draghi om een vermogens­register op te richten. Zucman wees ook op een belangrijk pijnpunt: als de sancties ­iemand moeten treffen, dan wel de rijke Russen. Maar de maatregelen tegen de Russische Centrale Bank en de uittocht van heel wat buitenlandse bedrijven zal ook ­arme Russen pijn doen. En, zo zegt Novokmet, het is nog maar de vraag of je ze zo niet dichter richting hun president duwt.

Er zijn nog veel haken en ogen aan de jacht op de oligarchen. Om te beginnen hebben ze nog altijd bergen geld om uit te geven aan een leger advocaten. Juridisch wordt het een huzarenstukje om de sancties goed uit te werken. Daarnaast is het ­sowieso complex om hun bezittingen in kaart te brengen. Het zit in constructies met meer lagen dan een matroesjka.

Blijft de hamvraag of de oligarchen ­inderdaad de achilleshiel van Poetin zijn, zoals Nobelprijswinnaar Paul Krugman ­deze week schreef in een opinie in The New York Times. Met andere woorden: als de sancties de oligarchen bijten, hebben die dan ook invloed op de president? Dat zou kunnen tegenvallen. De oligarchen van Vladimir Poetin zijn niet de oligarchen van Boris Jeltsin. Die werden politiek al lang uitgeschakeld. Poetins politieke ­entourage of toppers binnen het veiligheids­apparaat zijn veel belangrijker geworden.

Of Bill Browder toch niet te optimistisch is? “Nee, want zelfs al zijn de sancties niet perfect, het doel is duidelijk, er is echt wel iets veranderd.”

LEES OOK. Wie zijn de Russische oligarchen en raken de westerse sancties hen?