‘Zie je dit? Dit was de basisschool van Vanja. Platgebombardeerd door jouw land!’

Sasja Kroek staat nu al een paar minuten stokstijf voor de overblijfselen van zijn huis. Met zijn rechterhand houdt hij een katoenen tas vast. Zijn plan was om er spullen in te doen die heel gebleven zijn, maar het lukt hem niet meer om het ene been voor het andere te zetten.

Hij kan alleen nog kijken naar het huis waar hij en zijn vrouw Ljoeda twaalf jaar aan hadden gewerkt. In januari was het eindelijk af en trokken ze erin. Hun zoontje van 9 kreeg tot zijn dolle vreugde een eigen slaapkamer. Ze moesten alleen nog laminaat leggen in de kinderkamer voor hun tweede kind, dat in de herfst zou komen.

Sasja’s blik blijft hangen op de hoek van wat de bovenverdieping was. Het is de plek waar hij naast Ljoeda op de bedrand zat, vlak voordat de druk van de explosie ze door de kamer blies. Hij krabbelde op en zag Ljoeda liggen.

“Ik ben meteen naar haar toegekropen”, zegt Sasja. “Ze ademde niet.”

Zijn gezicht zit vol scherfwonden en toont geen emoties meer. Zijn stem ook niet. “Ik heb geprobeerd haar tot leven te wekken. Mijn vader en de jongens van het leger kwamen aangerend. Mijn oude kameraden, we hebben samen gediend. Ze hebben me bij haar weggerukt en me naar het ziekenhuis gebracht. Mijn vader is bij Ljoeda gebleven, hij heeft ook nog tegen Ljoeda geschreeuwd dat ze wakker moest worden…” En dan kijkt Sasja weer zwijgend naar de overblijfselen van zijn huis.

Tassen met herinneringen

Om hem heen struinen mensen met tassen over de brokstukken. Soms zien ze een voorwerp liggen dat ze herkennen. Dan pakken ze het op, houden ze het een paar seconden voor hun ogen en zijn ze weer even terug in een leven dat er plots niet meer is. Zo verzamelen ze tassen met herinneringen. Een rood album met familiefoto’s, een koelkastmagneet van een vakantie in Turkije, een gouden make-updoosje.

Zjytomyr, een stad 100 kilometer ten westen van Kiev, is een bewijsstuk geworden voor bombardementen van het Russische leger op Oekraïense burgers. Het is mogelijk dat de raketten van afgelopen dinsdag bedoeld waren voor barakken van de 95ste luchtmobiele brigade in de wijk, maar ze sloegen allemaal in op woonhuizen. De raketten van vrijdagochtend raakten ook geen militaire vesting. Wel legden ze basisschool nummer 25 in puin.

Door heel Oekraïne worden Russische bombardementen en beschietingen op burgers gemeld. Op woonwijken in Charkov zijn clusterbommen gevallen. Twee pogingen om burgers te evacueren uit het omsingelde Marioepol, een stad van 450.000 mensen, mislukten afgelopen weekeinde toen Rusland het vuur weer opende. Op beelden uit Irpin, een voorstad van Kiev, is te zien dat vluchtende burgers doelbewust worden neergeschoten door Russische militairen.

Volgens de Oekraïense autoriteiten zijn er al meer dan tweeduizend burgers omgekomen. En Poetins oorlog is pas elf dagen aan de gang.

De volgende straaljagers hangen alweer in de lucht boven Zjytomyr. Hun dreigende gesuis is voortdurend te horen. Soms duiken de jagers door het wolkendek en scheren ze vlak over de stad. Puinruimers stoppen dan met scheppen en kijken met ingehouden adem naar de naderende bommenwerpers. Kelders om in te schuilen zijn er in deze wijk niet meer.

Tussen de ruïnes staat het uitgebrande wrak van Sasja’s nieuwe auto. Hij had hem gekocht om te vieren dat hij na vijf jaar aan het front heelhuids was teruggekomen – zijn oorlog was voorbij, dacht hij. Vorige maand had hij Ljoeda naar de Karpaten gereden, als cadeau voor haar 33ste verjaardag. “We waren zo blij dat ik terug was”, zegt Sasja. “We hadden geen wensen meer.”

Sasja draait zijn hoofd naar de huizen van zijn buren. Naar het huis van buurvrouw Katja, ze was nog jong, had een kind. Naar het huis waar ‘oma Ljoeda’ en haar kleinkind samen waren toen de bommen vielen. Ook dood. Zeker zeven mensen in de wijk kwamen om. De schoonzus van Roeslan de vrachtwagenchauffeur vecht na twee operaties nog voor haar leven, maar de scherven in haar longen maken het moeilijk.

Alle lichten gedoofd

Nu Rusland er niet in is geslaagd Oekraïne te veroveren via een snelle invasie, valt president Poetin terug op de beruchte Russische manier van oorlog voeren: zwicht de vijand niet na tien raketten, vuur er dan honderd af. Zo werden de Tsjetsjeense stad Grozny en een groot deel van de Syrische stad Aleppo van de aardbodem geveegd en zo gaat het nu ook met dorpen en steden in Oekraïne.

In Zjytomyr hebben mensen hun gordijnen gesloten en alle lichten gedoofd. Ook de lantaarnpalen blijven ’s avonds uit. Het luchtalarm loeit vaker dan de kerkklokken slaan.

Maar Olga Borisova gaat niet naar binnen. De vrouw uit Siberië wil haar naaimachine redden. De groene machine is bedolven onder de brokstukken van Borisova’s atelier voor kleding- en schoenreparatie. Ze werkte er 28 jaar totdat haar geboorteland het bombardeerde.

“Ik mag eigenlijk niet klagen, want ik leef nog, maar ik vind het heel erg”, zegt Borisova vechtend tegen de tranen. Ze ziet een zwartlederen vrouwenschoen tussen het puin en stoft het af. “Ziet u hoe mooi soepel de riempjes zijn? Handgemaakt.”

Borisova heeft familieleden in Rusland, maar die geloven niet dat haar atelier is gebombardeerd door het Russische leger. “Mijn broer zegt dat het allemaal nep is. Hij zegt dat de Oekraïense regering ons bombardeert en dat Rusland ons juist komt bevrijden.”

Familie in Rusland

Veel mensen in Zjytomyr spreken net als Borisova Russisch, zijn in Rusland geboren of hebben familieleden in Rusland. Maar ze hebben grote moeite om hun familieleden te overtuigen dat Poetin een oorlog voert in Oekraïne. Ze moeten het opnemen tegen Ruslands propagandakanalen. Die verbergen de grootste oorlog tussen Europese landen sinds de Tweede Wereldoorlog. Duizenden Russen die dit weekend toch de straat op gingen om te demonstreren tegen de oorlog, kunnen vijftien jaar cel krijgen.

Voor de brokstukken van basisschool nummer 25 staat een vrouw te videobellen met haar zus in Soergoet, een Russische oliestad. “Zie je dit? Dit was de basisschool van Vanja. Platgebombardeerd door jouw land! En jullie zitten daar maar in Soergoet, jullie doen niks!” De vrouw op het scherm zucht en zegt: “Galja, wat kan ik zeggen?”

Het luchtalarm begint weer te loeien en een man pakt de telefoon over. “Hoor je dat? Gisteren vloog er een straaljager vlak over ons hoofd. Weet je hoe eng het is om in een schuilkelder te zitten?”

Dan verbreekt de Russische vrouw het gesprek en hollen de man en de vrouw weg om een kelder te zoeken.

Bij de aanval op de school, afgelopen vrijdagochtend, ging het luchtalarm net op tijd. De school was al dicht wegens de oorlog. De vier aanwezige leerkrachten en de conciërge zaten in de kelder toen de Russische bommen neerkwamen. Twee leerkrachten raakten zwaargewond, maar liggen in stabiele toestand in het ziekenhuis. Ook de directeur, die een ernstige val maakte toen hij de schade kwam opnemen, is buiten levensgevaar.

‘Oudere mensen blijven zitten’

Maar Svetlana, een docent Engels die in 1994 haar diplomafeest vierde op de school, vertelt in een schuilkelder dat het luchtalarm niet voor iedereen redding biedt. Terwijl het alarm weer loeit, zitten er maar tien mensen in de kelder onder een hoog flatgebouw. “Mijn dochter en ik rennen iedere keer als het alarm klinkt naar beneden, maar oudere mensen blijven zitten. Zij kunnen niet de hele dag trappen rennen.”

Haar dochter Dasja kijkt op haar telefoon en wacht totdat de speciale luchtalarm-app het teken geeft dat ze weer naar buiten kunnen. Vluchten gaat ze niet, zegt de tiener vastberaden. “Waarom zou ik vluchten? Dit is mijn stad.”

De overblijvers maken zich klaar op wat er komen gaat. Op het plein met het standbeeld van de beroemdste mens uit Zjytomyr, Sergej Koraljov, de vader van de Sovjet-ruimtevaart, lopen mannen met machinegeweren en jachtgeweren druk heen en weer. Het stadhuis is ingepakt achter muren van zandzakken. Busjes met militairen rijden oostwaarts de stad uit, naar het front.

Viktor Koelikovski kan niet meer helpen zoals hij van plan was. De bouwer van grafmonumenten maakte sinds 2014 honderden monumenten voor soldaten die omkwamen in het oosten. “Ik deed altijd langer over een grafsteen voor een militair of een oorlogsslachtoffer”, zegt hij. “Zo’n steen verdient nog meer ingetogenheid en respect dan normaal.”

Nu de oorlog zijn eigen stad heeft bereikt, kan hij geen grafstenen meer maken voor militairen en oorlogsslachtoffers. Zijn werkplaats met gedenktekens werd vrijdag geraakt door een Russische bom. Koelikovski heeft slechts vijf marmeren stenen kunnen redden, zegt hij. “Maar ik ben bang dat die niet genoeg zullen zijn.”