Factcheck: video van Poetin omringd door vrouwen van Aeroflot zou nep zijn, maar is dat wel zo?

Welke beelden gaan rond?

Op zaterdagmiddag 5 maart verschijnt op de site van het Kremlin een opmerkelijke video van president Poetin. Deze keer slaat hij minder dreigende oorlogstaal uit, maar zit hij te midden van vrouwelijke piloten en stewardessen van de Russische luchtvaartmaatschappij Aeroflot aan een grote, met bloemen en theepotten gevulde tafel. Deze keer houdt Poetin geen meters afstand, zoals tijdens de gesprekken met zijn eigen generaals en de Franse president Macron, maar zit hij zij aan zij met zijn gesprekspartners.

Hij is hier op uitnodiging van de minister van Transport, zegt hij, blijkens een transcript van de ontmoeting die het Kremlin heeft gepubliceerd. Poetin heeft eerder die dag de joysticks bediend in een vliegtuigsimulator, tijdens een rondleiding in het trainingscentrum. Nu is er tijd om de vooruitzichten van de sector te bespreken. “We zullen waarschijnlijk ook praten over de huidige situatie”, zegt Poetin volgens de Russische versie van het transcript, doelend op Oekraïne. “Het is natuurlijk onmogelijk dat uit de weg te gaan.” Maar eerst, zegt hij tegen de vrouwen, wil hij hen feliciteren met de aankomende Internationale Vrouwendag.

“Hebben jullie vragen? Of zullen we gewoon samen theedrinken?”, vraagt Poetin al snel. Een vrouw die zichzelf voorstelt als Maria Katova, copiloot van een Airbus A320, neemt het woord. “We steunen allemaal uw acties en de speciale operatie in Oekraïne”, begint ze haar vraag, “maar was die niet te vermijden geweest?”

Het is voor Poetin een mooie kans om nog eens op een laagdrempelige manier uit te leggen waarom hij niet anders kon dan ingrijpen in Oekraïne. Tijdens zijn lange verhandeling over de oorlog, een woord dat hij zelf zorgvuldig mijdt, knikken de vrouwen begripvol.

Al snel na publicatie verschijnen berichten online dat de video nep is. Welke bewijzen circuleren er?

De twijfel ontstaat niet alleen omdat Poetin, die zou vrezen voor corona, ineens geen afstand meer houdt. Die ontstaat ook omdat er beelden opduiken waarin de hand van Poetin door een tafelmicrofoon heen lijkt te bewegen, een teken dat hier sprake is van manipulatie.

Bloggers en amateurspeurders gaan op zoek naar andere aanwijzingen voor trucage. Door in te zoomen op de glazen theepotten op tafel proberen zij de weerspiegeling te lezen. Op sommige beelden lijkt die te duiden op een lege tafel, waaraan de president zijn verhaal zou kunnen hebben opgenomen. Die beelden zouden dan later zijn samengevoegd met die van de Aeroflot-medewerkers.

De aanwijzingen voor Russische manipulatie vinden snel een groot publiek, vermoedelijk ook door de opmerkelijke timing van de video. Onder meer Derk Sauer, de Nederlandse uitgever van The Moscow Times, betwijfelt de echtheid. “Volgens experts allemaal gefotoshopt”, twittert Sauer.

Wat klopt er van de aanwijzingen die op trucage duiden?

De beelden die online het meest zijn gedeeld laten Poetins hand zien die door de microfoon lijkt te bewegen. Dat zou een teken van manipulatie kunnen zijn, maar ook een gevolg van slechte beeldkwaliteit. Op de site van het Kremlin is de video in hoge resolutie te vinden. Op het bewuste moment, op 21 minuten en 45 seconden, beweegt Poetins rechterhand langs de microfoon, in plaats van erdoorheen.

Videocompressie is techniek die bestanden kleiner maakt, zodat ze bijvoorbeeld geschikt worden voor WhatsApp of Twitter. Hoe meer compressie, hoe meer moeite het algoritme heeft met contrast en beweging. In flink gecomprimeerde beelden kunnen, met name aan de randen van voorwerpen, daardoor zogeheten artefacten ontstaan, bijvoorbeeld versmeltingen. Comprimeer je de video die het Kremlin verspreidde, dan krijg je inderdaad een versie waarin Poetins hand door de microfoon lijkt te gaan.

Dan de reflecties in de theepotten, die volgens speurders zouden wijzen op een lege tafel. Bij nadere bestudering lijkt het erop dat de reflecties afkomstig zijn van de bloemstukken op tafel. Bewegingen van aanwezigen blijken te kloppen met de reflecties in het glas en in de bruine thee. Ook Poetins handgebaren worden weerspiegeld door de theepotten.

Andere factoren die op manipulatie zouden kunnen duiden, lijken er niet te zijn. Zo komt de tijd op Poetins horloge overeen met de lengte van de video. Op foto’s die door onder andere persbureau EPA zijn verspreid van momenten vlak na de bijeenkomst klopt ook de tijd op Poetins horloge. De video verscheen niet veel later op de site van het Kremlin.

Toch is er nog één mogelijkheid voor manipulatie, die bij veel videofragmenten die online verschijnen wordt geopperd: het inhuren van acteurs. Werken de vrouwen uit de video wel echt bij Aeroflot?

Omdat zeven van de aanwezige vrouwen voorafgaand aan hun vraag hun naam noemden, zijn er aanknopingspunten om verder te zoeken. Van drie vrouwen met een identieke naam en gelijkende afbeeldingen zijn online oude interviews te vinden over hun werk in de luchtvaartsector. Van stewardess Viktoria Karptsova blijkt een profiel te bestaan op het Russische Facebook VKontakte. Op de vraag of zij aanwezig was bij de bijeenkomst met Poetin, antwoordt de persoon achter dat profiel: “Hallo, dat is waar.” Op verdere vragen stuurt zij: “Sorry, geen commentaar.”

Wat zeggen experts?

“Het was zeker een opvallend filmpje”, zegt Ruslandkenner en journalist Hubert Smeets. “Volgens de blogs was het allemaal in scène gezet. Ik vond het zelf ook niet geloofwaardig, maar ik ben geen expert op dat gebied.”

Dat Poetin geen afstand houdt, is volgens hem opmerkelijk, maar ook weer geen unicum. “Het is niet zo dat Poetin de afgelopen maanden helemaal geen mensen meer binnen armlengte heeft gehad. Loekasjenko (de president van Belarus, red.) kwam dicht bij hem, Bolsonaro (de president van Brazilië, red.) ook. Maar Macron en de Duitse Bondskanselier Scholz niet, zijn eigen ministers en veiligheidsraad evenmin. Als hij bang is voor zijn eigen mensen, dan is dat wel te verklaren; het zou kunnen dat hij vreest voor een paleiscoup.”

Door afstand te houden tot zijn eigen mensen straalt Poetin volgens Smeets ook uit dat hij de leider is. “De piloten en stewardessen van Aeroflot zijn het volk, daar staat hij zogenaamd tussenin.”

Eigenlijk, zegt Smeets, is het met het oog op binnenlandse propaganda niet eens zo slecht bedacht. “Hij moest weer eens naar buiten. De straat op is te gevaarlijk, een gecontroleerde omgeving zoals bij Aeroflot blijft dan over. De propagandaoorlog in het buitenland is hij genadeloos aan het verliezen, maar in eigen land werkt dit waarschijnlijk wel.”