Het extreemrechtse Azov-bataljon van het Oekraïense leger: "marginalen" of element van desinformatie door Moskou?

Bij het begin van de Russische invasie zei president Vladimir Poetin dat hij het "nazi-regime" in Oekraïne wou omver gooien. De Russische propaganda herhaalt sindsdien de verwijten van fascisme en nazisme als het over Oekraïne gaat. Moskou verwijst daarbij naar extreemrechtse milities die aan de kant van Oekraïne vechten, maar dat is erg kort door de bocht. 

Het Azov-regiment is een van de meest bekende van die groepen, maar volgens Kenneth Lasoen, expert defensie, inlichtingendiensten en terrorisme van de Universiteit Antwerpen en het Nederlandse instituut Clingendael in "De wereld vandaag" op Radio 1, moet dat met een korrel zout worden genomen. 

Die groep bestaat wel degelijk en koestert inderdaad extreem Oekraïens- nationalistische en erg conservatieve verzuchtingen, maar zou slechts tussen de 300 en de 1.200 leden tellen, al naargelang de bron. De "roots" van die groep gaan terug tot rechtse voetbalhooligans begin de jaren 80. Tien jaar geleden groeide die groep uit tot een gewapende militie die de strijd aanbond met de pro-Russische separatisten in Loegansk en Donetsk. Tijdens de oorlog van 2014 werd die groep dan als "Azov-regiment" opgenomen in het Oekraïense leger, maar die vormt slechts een klein onderdeel daarvan.

Volgens Lasoen vormt het Azov-bataljon binnen het leger een aparte eenheid met eigen symbolen. Behalve nationalistische Oekraïeners telt Azov ook Russische dissidenten en andere gelijkgezinde nationaliteiten van "foreign fighters".  Het Oekraïense leger gedraagt zich over het algemeen meer gedisciplineerd, maar "dan komen dat soort milities af en toe van pas om de Russen eens lik op stuk te geven". Azov -en andere extreemrechtse militie- maakt zich dan inderdaad schuldig aan schendingen van mensenrechten en is een bedreiging voor onder meer holebi's, maar Lasoen merkt op dat het toch vooral de Russische troepen en hun bondgenoten zijn die zich schuldig maken aan schendingen van mensenrechten. 

Ook voor de Russische invasie werden die groepen al beschuldigd van neo-nazisympathieën, haat tegen Joden en holebi's en geweld of zelfs willekeurige executies. 

Volgens Lasoen heeft "Poetin zichzelf nu blijkbaar wijsgemaakt dat iedereen in Oekraïne onder het juk van de nazi's is". Dat gaat terug op verwijten van in de tijd van Stalin tegenover Oekraïne en is "ook nu een onderdeel van de Russische desinformatie", maar Lasoen vraagt zich ook af wie nu in dit geval de nazi is.

Die propaganda gaat terug op de collaboratie met nazi-Duitsland door extreemnationalistische Oekraïners tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die was aangewakkerd door de vreselijke hongersnood en de onderdrukking door de Sovjet-Unie daarvoor. Tienduizenden Oekraïense nationalisten sloten zich aan bij de collaborerende politie en een SS-divisie en sommigen waren ook betrokken bij de Jodenvervolging en moordpartijen van burgers in Wit-Rusland. Toch vochten veel meer Oekraïners in die oorlog in het Sovjetleger tegen de nazi's, samen meer dan 4,5 miljoen. (Lees verder onder de foto).

Het is echter die herinnering aan de collaboratie van sommigen die door de Russische propaganda gebruikt wordt om de invasie van Oekraïne te rechtvaardigen, tenminste naar de eigen bevolking toe. Groepen zoals het Azov-bataljon komen dan handig van pas als "bewijs". Overigens kent Rusland zelf heel veel van gelijkaardige extreemrechtse groeperingen en maakt het regime daar ook graag gebruik van. Het symbool "Z" op Russische militaire voertuigen in Oekraïne is zo uitgegroeid tot een herkenningsteken voor extremistische Russische nationalisten en andere voorstanders van de oorlog. (Lees verder onder de foto).

Fascistisch is de regering in Kiev alleszins niet: huidig president Volodimir Zelenski is enkele jaren geleden vrij en democratisch verkozen. Hij haalde het in 2019 van de zittende president Petro Porosjenko en de machtswissel verliep rimpelloos. Dat is meer dan wat gezegd kan worden van het politieke systeem in Rusland, waar Vladimir Poetin al meer dan 20 jaar met harde hand regeert en de oppositie zo goed als gemuilkorfd heeft.

Strijders van Azov mogen dan "nuttig" zijn in de huidige omstandigheden, sommigen vrezen dat ze na de oorlog een gevaar zouden vormen voor de verkozen regering in Kiev. Veel leden van de eenheid spreken al langer over de "noodzaak van een tweede revolutie" in hun land die dan een "meer krachtige leider" aan de macht zou moeten brengen om orde, discipline en eenheid te bouwen. Dat lijkt erg ver van de Europese waarden zoals vrijheid en democratie en lijkt meer aan te leunen bij de ideeën van Poetin en extreem-nationalistische groeperingen in Rusland. 

Anderen waarschuwen dat de toeloop van buitenlandse vrijwilligers in groepen zoals Azov zou kunnen leiden tot een “internationale van gewapende ultranationalistische veteranen met oorlogservaring", net zoals Al Qaeda en IS gegroeid zijn bij vrijwilligers in de strijd tegen de Sovjets in Afghanistan in de jaren 80 en 90.” Beide ideologieën staan dan wel haaks op elkaar, hun fanatisme en verafgoding van geweld zijn dan wel erg gelijkend.