De oorlog in Oekraïne woedt precies 2 weken: 5 voorlopige vaststellingen bij zwaarste conflict in Europa sinds WO II

De Pruisische generaal Carl Von Clausewitz smeedde de uitspraak: "Oorlog is de voortzetting van politiek met andere middelen". De generaal leefde in de negentiende eeuw. We waren geneigd om dat ook als een achterhaalde negentiende-eeuwse zienswijze van de hand te wijzen. In de internationale rechtsorde die na de Tweede Wereldoorlog tot stand was gekomen, zou dat principe niet langer gelden voor grote en respectabele landen - en zeker niet in de westerse wereld of op het Europese continent. 

Burgeroorlogen en interne conflicten (Joegoslavië, de Kaukasus, Noord-Ierland...), daar hielden we nog rekening mee. Maar dat één land een ander militair zou aanvallen om grondgebied te veroveren of om het een politieke oriëntatie op te dringen, dat leek in een Europese context ondenkbaar.

Nu blijkt dat de Russische president Vladimir Poetin exact doet wat Von Clausewitz bedoelde. Zijn politieke manoeuvres en diplomatieke inspanningen leverden hem niet het gewenste resultaat op: Oekraïne als een betrouwbare bondgenoot in een groot-Russische invloedssfeer. Poetin koos dus voor de voortzetting via een oorlog en sloeg daarmee de grootste deuk in het internationaal rechtssysteem sinds WO II.  

Ja, ook de VS heeft in het verleden wel eens een regime change afgedwongen door militair op te treden in verre landen (in Latijns-Amerika, Afghanistan of Irak) en het land had daarvoor niet altijd een VN-mandaat. Maar het ging daarbij nooit om een aanval op een democratisch buurland met een (tenminste gedeeltelijk) territoriaal oogmerk. 

Dat Rusland als kernmacht (en permanent lid van de VN-Veiligheidsraad) daarmee diametraal positie kiest tegen de wens van drie andere kernmachten (de VS, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk) onderlijnt alleen maar de ernst van de situatie. Zelfs wanneer snel een vreedzame regeling zou kunnen worden uitgewerkt, heeft Rusland het bestaande VN-overlegsysteem en de zekerheid van een vreedzaam Europa zorgwekkend aan het wankelen gebracht. 

De voorbije twee weken hebben ons brutaal wakker geschud: oorlog is andermaal een optie. Om zijn slag thuis te halen, is Poetin bereid om een ander land te bombarderen met raketten, vliegtuigen en artillerie. Zelfs een kinderziekenhuis is niet veilig, zoals bleek in Marioepol. Daarbij vallen  - bedoeld of niet -  ook honderden (en mogelijk duizenden) burgerslachtoffers. 

Toen de oorlog eenmaal begon, werden we al gauw verrast door de snelle problemen waar de Russische strijdkrachten op botsten: haperingen in de bevoorrading van de troepen en een taaiere weerstand van de Oekraïense strijdkrachten dan verwacht. Rusland beschikt over ruim vier keer zoveel soldaten als Oekraïne, zes keer zoveel tanks, tien keer zoveel gevechtsvliegtuigen en -helikopters en liefst zestig keer zoveel oorlogsschepen. Het leek bijna vanzelfsprekend dat het Russische leger de tegenstand snel de baas zou zijn.

Maar oorlog is geen wiskunde. Oekraïne biedt stevig weerstand en is erin geslaagd om de opmars naar Kiev af te remmen of minstens te vertragen. De Oekraïense luchtafweer is blijkbaar nog niet helemaal uitgeschakeld, wat de veilige actieradius van de Russische vliegtuigen beperkt. Oekraïne zou ook nog over drones en zelfs vliegtuigen beschikken waarmee voorzichtig wordt omgesprongen, maar die de Russische troepen nog altijd kunnen raken. 

De belangrijkste vaststelling is wellicht dat de Russische strijdkrachten nog maar één grote stad controleren, namelijk Cherson in het zuiden. In de andere steden trekken ze nog altijd niet met grondtroepen binnen - hetzij omdat ze daar niet in slagen, hetzij omdat ze niet willen of durven. Om een stad in te nemen die door militairen én burgers verdedigd wordt (vanuit tal van zichtbare en onzichtbare verdedigingsposities en met een veel betere terreinkennis) heb je een groot aantal manschappen nodig en moet je veel verliezen incalculeren. Maar zelfs wanneer dat gelukt is, moet je veel bezettingstroepen kunnen inzetten om mogelijk verzet van burgers te smoren. 

De beelden die via sociale media verspreid werden van ongewapend protest van burgers geven de indruk dat sommige Russische eenheden zich geen raad weten met die situaties. Dat is - voorlopig - een geluk bij een ongeluk, want mogelijk is het een kwestie van tijd vooraleer er geschakeld wordt naar harde repressie. Maar nu al is duidelijk dat Rusland langdurig geoefende en geharde soldaten zal moeten vrijmaken om de Oekraïense steden in de pas te laten lopen. 

De brede en diepe motivatie van de Oekraïense bevolking om niet zomaar voor de Russen uit de weg te gaan, is een enorm belangrijke factor. De Oekraïeners vechten voor een land en een politiek en sociaal model waaraan ze gehecht zijn (geraakt). De motivatie van de Russische soldaten is veel minder zeker en algemeen.  

Het fenomeen zelf is misschien minder verrassend dan de concrete uiting ervan in dit conflict: het eerste slachtoffer van de oorlog (zo wil de boutade) is de waarheid. En de taal dient niet meer om waarheidsgetrouw de dingen te benoemen, maar om je politieke doelen en de oorlog te funderen. 

Poetin strooide kwistig met termen als "denazificatie" en "genocide" om de aanval te motiveren. Hij stelde het voor als een "bevrijding" van de Donbas-regio. Dinsdag, op internationale vrouwendag, eerde hij de moeders en dochters en vrouwen van de Russische soldaten die in Oekraïne actief waren "in de verdediging van Rusland"  - een flagrante omkering van de werkelijkheid. 

We zijn de voorbije jaren gewend geraakt aan fake news of nepnieuws en soms grotesk vervalsend taalgebruik, maar dat bereikt in deze oorlog een nieuw hoogtepunt (of liever dieptepunt). Het gaat verder dan de onbetrouwbaarheid van oorlogsberichtgeving - die steevast door alle partijen wordt verbloemd. Het gaat om een vervuiling van de taal die potentieel veel haat en agressie kan mobiliseren. 

Het Westen gaat trouwens niet altijd vrijuit op dit punt. De NAVO presenteert zich graag als een alliantie van democratieën, maar met Turkije in de rangen en landen als Polen en Hongarije die de democratische spelregels soms op de helling zetten, klinkt dat soms wat ongeloofwaardig. Zorgvuldig en waarheidsgetrouw taalgebruik is altijd al een hele opdracht, maar in oorlogstijd nog veel meer. 

Tenslotte is taal ook een wapen. Eén verklaring van Poetin over de activering van zijn nucleaire eenheden volstaat om de westerse publieke opinie nerveus en ongerust te maken. Het is een zet op het schaakbord, net als zijn dreigende taal tegen een no fly-zone of tegen de levering van vliegtuigen. 

Zelfs diplomatiek sussende en verzoenende taal kan deel uitmaken van een tactisch spel van timing, berekening en herpositionering. Omgekeerd dienen ook uitspraken en toespraken van de Oekraïense president Volodimir Zelenski vaak een oorlogsdoel: een vliegverbod, wapenleveringen of het deserteren van Russische soldaten. Ook zijn verklaringen moeten kritisch en met het nodige voorbehoud worden gelezen. 

Eén van de verrassendste ontwikkelingen is de snelheid en de felheid waarmee Europa en de westerse landen op de inval in Oekraïne gereageerd hebben. De Amerikaanse president Joe Biden droeg er zorg voor om nauw te overleggen met Europa (en Canada). 

Hij belegde telefoonconferenties met de leiders van het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland en Polen, waarbij telkens ook Charles Michel en Ursula von der Leyen werden betrokken. Samen besliste de VS en de EU om Russische banken af te snijden van het SWIFT-betalingssysteem. Ze kondigden ook sancties aan tegen Russische topfiguren en oligarchen die dicht bij Poetin staan. 

Die intense transatlantische blokvorming was onder voormalig Amerikaans president Donald Trump wellicht niet denkbaar geweest. Joe Biden had in zijn eerste jaar als president geregeld op Europese zere tenen getrapt (met de duikboten voor Australië bijvoorbeeld of met de vaccins die hij niet vrijgaf), maar Poetin smeedde een partnerschap tussen Europa en de VS zoals dat lang niet meer gezien was. 

De Europese Unie leeft van crisissen: ook die boutade werd door de Russische inval in Oekraïne bevestigd. De Europese Commissie kondigde zelfs aan dat de EU wapenleveringen aan Oekraïne zou financieren - een nieuwe, historische stap. De EU sloot het luchtruim voor Russische vliegtuigen en sloeg Russische media in de ban. Europa liet, kortom, haar tanden zien. Als Rusland oprecht bereid is tot een compromis aan de onderhandelingstafel, dan heeft dat veel met die forse sancties te maken.

De laatste vaststelling is misschien minder verrassend, maar nog altijd opmerkelijk: deze oorlog bekijken we grotendeels in het verticale formaat van een smartphonescherm. Veel van de oorlogsbeelden zijn gedraaid en werden op sociale media gepost door burgers. Dat noopt de redacties tot veel fact-checking en behoedzaamheid, maar het levert vaak een inkijk op de oorlog op vanuit een waaier aan plekken en standpunten waar de professionele verslaggevers niet (meer) komen. Dat kan bovendien snel gaan, kort na de feiten. Zo bekeken is dat een absolute meerwaarde.

Ook president Volodimir Zelenski maakt graag gebruik van die technologie. Met zijn selfie-videoboodschappen komt hij als het ware als een vriend of goeie bekende bij je aankloppen, heel direct en vertrouwelijk. Hij heeft geen omroepen of persorganen nodig, hij kan zijn boodschap in een mum van tijd de wereld in sturen met een paar eenvoudige duimklikjes.  

Op die manier is ook de smartphone een wapen dat in de strijd wordt gegooid. En aan de andere kant van de wereld kan je de oorlog op je smartphone volgen, losjes in de hand, wachtend bij de koffiemachine of op de bus, toevallig misschien wanneer je door je berichten of filmpjes swipet. 

Tijdens de Tweede Wereldoorlog keken mensen - aandachtig en in groep -  naar oorlogsverslaggeving op een groot scherm in het cinemajournaal. Daarna bracht de televisie de oorlogen in de huiskamer. Nu dragen we de bombardementen nonchalant mee in onze broekzak, dichter in ons bereik dan ooit tevoren. Maar dit is de mogelijke keerzijde: dat het scrollen en swipen het geweld en het leed veel banaler en goedkoper maakt dan ze in werkelijkheid zijn.