Liefdesverdriet kan uw gezondheid ernstig schaden: ‘Verliefdheid verandert ons brein permanent’

Wie het ooit al is overkomen kent de ironie. Hoe het kan lijken alsof je letterlijk zal doodgaan aan iets figuurlijks als een gebroken hart. Wanneer een (lange) relatie eindigt, volgt emotionele turbulentie, dat waar singer-songwriters, romanciers en dramaturgen zo liederlijk over kunnen schrijven. Verdriet, gemis, hunkering. Waar we niet op voorbereid zijn, is hoe hevig ook ons ­lichaam hierop reageert.

“Het voelde alsof een bijlmoordenaar tekeer was gegaan in mijn lijf. Alsof ik een ledemaat kwijt was, doelloos ronddobberde op zee. ­Iemand had me in een defect stopcontact geplugd, zo leek het wel. Ik sliep niet meer, ik was grieperig, mijn pancreas weigerde dienst en ik kon niet meer nadenken.”

Toen Amerikaans wetenschapsjournaliste Florence Williams haar relatie na dertig jaar op de klippen zag lopen, had ze houvast nodig. “Ik vond troost in de kunsten, maar ik had wetenschap nodig om het te verwerken. Harde feiten, cijfers, diepgewortelde data en biologie om te verklaren waarom ik me zo voelde”, omschrijft ze de motivatie voor haar boek Heartbreak - A Personal and Scientific Journey (2022) “Wat ik keer op keer ontdekte, is dat liefde ons op een zodanig diepgaand, fysiologisch niveau verandert, dat als we die liefde kwijtspelen we meer pijn hebben dan als we nooit lief zouden hebben gehad.”

Bio-feedbacksysteem

Die fysiologische veranderingen zijn verregaander dan een drang om plots opgekruld lepeltje te liggen terwijl je daarvoor uitgespreid als een zeester sliep. Onderzoek van de University of Colorado Boulder heeft aangetoond dat wanneer je iemand liefhebt en er op een intense manier mee samenleeft, jullie lichamen functioneren als een wederzijds bio-feedbacksysteem, waarbij je elkaars bioritme stimuleert en reageert op elkaars feromonen. De cortisollevels, ademhaling, spraakritme en intonatie en soms zelfs hartslagen van samenwonende koppels beginnen gelijk te lopen. 

Wanneer je een koppel in een hersenscanner plaatst en hen vraagt een taak uit te voeren, zullen zelfs hun hersengolven gesynchroniseerd oplichten. Dat gebeurt voor alle duidelijkheid niet wanneer deze mensen ter controle met iemand die ze minder goed kennen gescand werden. Als die band verbroken wordt, is het logisch dat je lichaam in shock is omdat het systeem waarmee het zich reguleerde plots verdwenen is.

Eigenlijk verandert je hormoonhuishouding zelfs al op het moment dat je verliefd bent. Tien jaar geleden rolden antropologe Helen Fisher en neurologe Lucy Brown enkele dolverliefde ­mensen in een MRI-scanner om foto’s te nemen van hun brein. Wanneer ze een afbeelding van hun geliefde te zien kregen, werd er dopamine vrijgemaakt die de bloedtoevoer in de nucleus ­caudatus deed verhogen.

Dat is het hersengebied dat een grote rol speelt bij het verwerken van herinneringen, maar het maakt ook deel uit van het beloningssysteem. Niet alleen verliefdheid kan dit hersengebied activeren, het wordt doorgaans ook getriggerd door nicotine, cocaïne of andere drugs. Met andere woorden, zo schrijven Fisher en Brown in hun rapport: wanneer je verliefd bent, is het niet alsóf je verslaafd bent. Je bént verslaafd.

Dat klinkt ernstig, maar dat verliefdheid aanvoelt als een verslaving is eigenlijk best constructief. Het zorgt er namelijk voor dat we telkens terugkeren naar onze partner voor een ‘fix’, waardoor we een band met hen kunnen opbouwen. De mens is een sociaal wezen en dus voorgeprogrammeerd om dichte sociale relaties aan te gaan, voor veiligheid, voor voortplanting en – zo zijn we geëvolueerd – voor mentaal en fysiek welzijn. Liefdesverdriet functioneert dus als een overlevingsmechanisme.

En dat gaat redelijk ver.

Dat knagende gevoel in je maag, de slapeloze nachten, de constante stress die je ervaart wanneer je een crush hebt, is er niet alleen omdat je nerveus bent om die liefde beantwoord te zien. Diepgaande neurostudies tonen aan dat die stress­hormonen bij koppels die in een (gelukkige) relatie zitten nog steeds aanwezig zijn, maar dan sluimerend, als voorbereiding op een eventuele breuk. Een soort in het stopcontact steken van een verdedigingssysteem dat onmiddellijk in gang moet schieten op het moment dat die persoon ons verlaat. “Verliefdheid verandert ons”, schrijft Williams. “Het verandert ons brein op een permanente manier en zorgt ervoor dat we iets te verliezen hebben. Verliefd worden is als een geladen geweer tegen je slaap plaatsen.”

Gebalde, bloederige vuist

We zijn biologisch voorbestemd om op zoek te gaan naar een partner, en eens we die gevonden hebben zullen we er dus alles aan doen om die partner te behouden, omdat het letterlijk voelt alsof ons leven ervan  afhangt. Dat ons lichaam allerlei systemen in werking heeft gezet om daarvoor te zorgen is een vernuftig staaltje natuur. Maar, zo zegt Helen Fisher in The Atlantic: ­“Nature has overdone it.”

Misschien wel een van de meest frappante ontdekkingen die Fisher en haar team deden is dat de hersenen van iemand die emotionele pijn ondervindt op eenzelfde manier oplichten als die van iemand die fysieke pijn doormaakt. Dat verklaart waarom we dezelfde woorden gebruiken voor het stoten van onze kleine teen als voor het ontvangen van een break-up text. Pijn. Smart. Kommer. Leed. Of waarom een gebroken hart over heel de wereld, over allerlei culturen en over de eeuwen heen hetzelfde omschreven of afgebeeld wordt.

Iedereen die een basisles anatomie heeft gehad, weet echter dat het hart in niets lijkt op het rode icoontje met afgeronde toppen dat eindigt in een punt. Een hart is een bloederige vuist die gebald blijft om ons in leven te houden en het is die functie die ervoor zorgt dat het orgaan centraal staat in onze metaforen rond liefde en liefdesverdriet. 

Maar cardiologen begonnen iets vreemds op te merken. Mensen die na een relatiebreuk naar hun borst grepen en dachten dat ze een hartaanval zouden krijgen. Perfect gezonde mensen zonder voorgeschiedenis van hartproblemen, zonder geblokkeerde aders. 

Het fenomeen werd in 2011 na de aardbeving in Japan grootschalig opgemerkt en onder de loep genomen. Wat blijkt? Het hart van deze mensen knijpt niet meer samen aan de punt, maar aan de basis, waardoor het ook van vorm verandert. De Japanners noemden dit probleem Tako Tsubo cardio­myopathie, naar de tako tsubo, een Japanse inktvispot waarop het hart in deze staat lijkt. Wereldwijd werd het overgenomen als het broken heart syndrome. Het wordt vastgesteld bij mensen die een natuurramp hebben meegemaakt, bij mensen wier partner overleden is. Er zijn zelfs voorbeelden van Tako Tsubo cardiomyopathie bij mannen wier favoriete sportclub verloren heeft, maar het komt voornamelijk voor bij vrouwen boven de vijftig die een grote emotionele klap te verwerken krijgen. Dat komt omdat er na een traumatische, emotionele gebeurtenis zodanig veel stresshormonen vrijkomen dat het hart van sommige mensen letterlijk even versteld staat.

Olifant op je borstkas

Die stresshormonen hebben uiteraard hun functie. Het is dat eerder vermelde verdedigingssysteem dat tijdens de verliefdheid opgebouwd werd dat opnieuw in gang schiet. Het zorgt ervoor dat je geactiveerd wordt om je geliefde terug te vinden, dat je actie onderneemt in plaats van de situatie gewoon te ondergaan. Onder een MRI-scanner zien de hersenen van verliefde mensen en mensen die net door een relatiebreuk gingen er daarom ook opvallend hetzelfde uit wanneer hun een foto getoond wordt van de persoon die ze (nog) liefhebben, met dopamine die de bloedtoevoer in de nucleus caudatus doet verhogen. Met andere woorden: hoewel deze laatste groep wel wist dat hun relatie voorbij was, gaf hun brein hen nog steeds de motivatie om die relatie na te ­streven.

Dat is verwarrend. Vermoeiend. En op lange termijn ook schadelijk. Langdurig onder de invloed staan van stresshormonen veroorzaakt immers heel wat serieuze, fysieke klachten die de emotionele pijn vergezellen. Cortisol in je brein stuurt signalen naar grote spiergroepen, die gaan samentrekken als reactie op de dreiging. Zonder daadwerkelijke fysieke respons hebben die spieren echter geen enkele gelegenheid om die energie vrij te geven, waardoor je hoofdpijn krijgt, een stijve nek en dat gevoel alsof er een olifant op je borstkas zit. 

Landmijn

Om ervoor te zorgen dat die spieren onder ­spanning voldoende bloedtoevoer krijgen, stuurt cortisol bloed weg van je verteringssysteem, waardoor ook maag- en darmklachten ontstaan en je je eetlust verliest. Stresshormonen verstoren je slaappatroon en je concentratie, maar kunnen op lange termijn zelfs je immuunsysteem ontregelen, waardoor je vatbaarder bent voor griep of ­verkoudheid, maar ook voor auto-immuunziektes als reuma, de ziekte van Crohn of zwaar ­eczeem. Williams hield zelf diabetes over aan haar scheiding.

“Een gebroken hart is een van de verborgen landmijnen van het menselijk bestaan”, schrijft ze hierover. Ze citeert een veertig jaar durend onderzoek bij 2.000 heteroseksuele inwoners van Charleston, South Carolina, waarbij degenen die aan het begin van het onderzoek gescheiden waren (en vrijgezel bleven) 57 procent meer kans hadden om aan het einde van het onderzoek dood neer te vallen dan hun getrouwde tegenhangers, en 26 procent meer kans om vroeger te sterven dan de nooit getrouwde alleenstaanden. Echtscheiding was een grotere risicofactor voor overlijden dan roken, aldus Williams. Meer recent toonde een analyse van gegevens van 6,5 miljoen mensen in elf landen aan dat mensen die gescheiden zijn 23 procent meer kans hebben om vroeg te overlijden dan hun getrouwde leeftijdgenoten.

En dat is nog zonder de hogere zelfmoordcijfers meegerekend.

“Eigenlijk interesseerde liefdesverdriet me aanvankelijk niet zo”, zegt neurowetenschapper Gert ter Horst, directeur van het Neuro-imaging Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen, die mensen na een relatiebreuk maandenlang intensief opvolgt om te kijken welke impact die breuk heeft op hun brein. “Ik gebruik liefdesverdriet om onderzoek te doen naar depressie, om in kaart te brengen hoe een gezond brein verandert naar een depressief brein. Depressie ontstaat als gevolg van chronische stress, maar je mag mensen daar natuurlijk niet aan onderwerpen in een labo, dus ga je op zoek naar modellen die dicht bij zo’n situatie komen. Liefdesverdriet bleek een uitstekend model te zijn.”

Het brein van mensen die er lang over doen om dat liefdesverdriet te verwerken, en bijvoorbeeld na een half jaar nog altijd heel veel last hebben van hun gebroken hart, vertoont zorgwekkend veel gelijkenissen met een depressief brein. Ter Horst: “Zeker in het emotionele brein, de prefrontale schors en de insula, zien we veranderde activiteit die precies hetzelfde is als die van depressieve personen. Daarom pleit ik ook om liefdesverdriet serieuzer op te volgen en eventueel professionele hulp in te schakelen als blijkt dat je geen vorderingen maakt. Want de meeste mensen verwerken liefdesverdriet uiteindelijk wel, maar als je in een depressie sukkelt, ben je veel verder van huis.” 

Ter Horst stipt ook nog even aan dat hij zijn onderzoek noodgedwongen tot vrouwen heeft moeten beperken, omdat mannen haast niet reageren op onderzoek naar liefdesverdriet. Die denken dat ze daar geen last van hebben en verdringen hun verdriet, waardoor de symptomen pas later inslaan. “Waar we wél cijfers over hebben, is dat mannen die in een depressie belanden vaker een zelfmoordpoging ondernemen. Daarom is het belangrijk dat het stigma rond liefdesverdriet en het eufemisme ludduvuddu de wereld uitgeholpen worden.”

“De impact van een relatiebreuk kan gigantisch groot zijn, en toch hebben we het daar bijna nooit over”, zegt ook klinisch seksuoloog en relatietherapeut Chloé De Bie, auteur van het boek En ze leefden nog lang en gelukkig (2020). “Een reden voor dat taboe is dat de pijn ook gepaard kan gaan met een gevoel van schaamte die hoort bij afwijzing: die persoon wil mij niet meer als partner. Bovendien leeft in onze maatschappij het waanidee dat we alles onder controle moeten hebben en moeten kunnen compartimenteren. Ook je pijn. Maar zo werkt het natuurlijk helemaal niet.”

De Bie noemt liefdesverdriet een gecompliceerd rouwproces, verdriet om verlies, het ervaren van een leegte, maar dan gecompliceerder omdat de persoon om wie je rouwt nog in leven is. Je kan je ex-partner nog tegenkomen op café of op social media. Telkens als je weer een snipper informatie over die persoon krijgt, worden de neurologische verbindingen die je tijdens je relatie gecreëerd hebt opnieuw gevoed, waardoor de pijn en het gemis weer groter worden. Cold turkey afkicken dus, zoals verslaafden, maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan, omdat het beloningssysteem van je hersenen alleen maar meer geactiveerd wordt wanneer de fix uitblijft en sommige mensen nu eenmaal nog contact moeten houden omdat ze op hetzelfde kantoor werken, een vriendengroep delen of kinderen samen hebben.

Net omdat het zo moeilijk te verwerken is en de meeste mensen er al eens mee te maken hebben gekregen, wemelt het dan ook van volkswijsheden om je gebroken hart te lijmen. Om over iemand te geraken moet je onder iemand kruipen. Een maand verdriet per jaar dat jullie samen geweest zijn. De lelijkste foto van je ex op de spiegel hangen. Drastisch van omgeving veranderen.

Helaas, zegt De Bie. Er is geen ‘one size fits all’-oplossing voor liefdesverdriet. Wat voor de ene persoon werkt, kan voor de ander net contraproductief zijn. Toch zijn er wel enkele algemene handvatten. Zo is het essentieel om jezelf te omringen met andere mensen die je graag ziet, familie en vrienden, die je helpen om het grotere perspectief te zien, je afleiden en je liefde doen voelen. Daarnaast moet je ook de liefde die je voor jezelf hebt voeden door jezelf goed te verzorgen, en de liefde voor het leven terugvinden door te lachen en nieuwe mooie herinneringen te creëren waar je partner niet in voorkomt.

Kintsugi

“Ik vergelijk het vaak met kintsugi”, verwijst De Bie naar de Japanse techniek waarbij gebroken servies weer aan elkaar gezet wordt met goudlijm, vanuit de filosofie dat iets wat gebroken is geweest nog steeds mooi kan zijn, soms zelfs mooier dan ervoor. “Herstellen is jezelf weer opbouwen. En dus moet je op zoek naar je goudlijm. Is het een reis die je altijd wilde maken, een hobby waar je geen tijd meer voor had, vrijwilligerswerk, een nieuwe passie? Net zoals rouwverwerking een individueel proces is, is de verwerking van een gebroken hart ook heel persoonlijk. Er staat geen tijdslimiet op, behalve de wetenschap dat het ooit voorbijgaat. Dat vinden we lastig om aan te nemen. Uit studies blijkt dat mensen slecht kunnen inschatten hoelang ze impact zullen ondervinden van hun breuk. Bijna iedereen overschat hoeveel tijd ze nodig hebben om die pijn te verwerken. Op het moment zelf lijkt het echt alsof je wereld op zijn kop staat en nooit meer zal keren. Onthou vooral: de enige reden waarom het verdriet zo diep zit, is omdat je zo intens hebt liefgehad. En dat is uiteindelijk ook iets moois.”

‘Tis better to have loved and lost than to have never loved at all’, schreef Alfred Tennyson in 1849. Wie de fysiologische en psychologische gevolgen van een gebroken hart kent, zou eerder voor het omgekeerde opteren. Zonder liefde is er immers geen liefdesverdriet, maar – en net daarin schuilt de vernuftigheid – zonder liefdesverdriet is er ook geen (nieuwe) liefde. Alles in het pijnlijke proces dat liefdesverdriet omvat heeft immers maar één functie. Ons doen inzien hoezeer we liefde nodig hebben.