Krijgen Oekraïense vluchtelingen in Europa een voorkeursbehandeling?

De vluchtelingencrisis van 2015 heeft het Europese migratiebeleid grondig beïnvloed. De plotselinge toestroom van vele duizenden mensen per dag, die de ene grens na de andere konden oversteken in een Europa waar grenscontroles niet meer bestonden, voedde bij velen de angst voor controleverlies en chaos.

In eerste instantie leidde de crisis ertoe dat de ene na de andere Europese lidstaat zijn grenzen sloot en zelfs hekken bouwde. Op de lange termijn verschoof de focus van het Europese beleid steeds meer naar het afsluiten van de buitengrenzen - met hekken, elektronische beveiliging, drones, warmtegevoelige camera’s.... Ter wille van het gevoel van "binnenlandse" vrijheid en veiligheid, moest Fort Europa aan de buitenkant zo goed als het kon op slot.

Het antwoord op de huidige vluchtelingenstroom lijkt heel anders. Europa veroordeelt eensgezind de agressie van Rusland tegenover Oekraïne, en zet zijn grenzen open voor Oekraïense vluchtelingen. Ze krijgen in de hele Europese Unie onmiddellijk toegang tot werk, sociale zekerheid, gezondheidszorg, huisvesting en onderwijs. En daar hoeven ze geen lange asielprocedure voor te doorploegen.

Wat maakt de huidige situatie zo anders?

Een eerste groot verschil is uiteraard de nabijheid van dit conflict. De oorlog is plots en op een onverwacht grote schaal uitgebarsten in een buurland van de Europese Unie. In een Unie die steeds meer hamert op "opvang in eigen regio", valt moeilijk te ontkennen dat Europa in deze oorlog zélf de "eigen regio" is.

In elke oorlog komen vluchtelingenstromen op gang, eerst en vooral in eigen land en naar de buurlanden. Dat zijn in deze oorlog Polen, Hongarije, Slowakije, Roemenië en Moldavië. Vier van die landen zijn Europese lidstaten.

Maar ook bij andere oorlogen krijgen de buurlanden de meeste vluchtelingen te verwerken. Vaak leidt dat tot grote solidariteit in die landen. Ook de buurlanden van Syrië - Libanon, Jordanië en Turkije - vingen en vangen nog altijd veruit de meeste Syrische vluchtelingen op, een veelvoud van het aantal Syrische vluchtelingen dat naar Europa trok.

Pas als een conflict langer duurt, en de hoop op een snelle terugkeer naar huis slinkt, verandert die situatie. Dan beginnen vluchtelingen na te denken over hun toekomst. Kunnen ze werk vinden, onderwijs voor hun kinderen, een huis, een toekomst, bestaanszekerheid? De directe nood aan veiligheid voor de bommen is dan niet meer de enige dringende levensbehoefte.

Het geeft ook aan dat de scheiding tussen "vluchteling" en "migrant" niet altijd zo duidelijk te maken is. Aan elk vluchtverhaal zit ook een economische component. Bovendien is er in veel landen geen goed werkend asielsysteem, waarbij degelijke opvang en bescherming van asielzoekers gegarandeerd is.

Zijn mensen die naar een buurland vluchten voor de bommen dan "echte vluchtelingen" en is wie hetzelfde doet maar in het buurland onvoldoende bescherming krijgt en dus verder vlucht dat niet (meer)? Zijn de Oekraïners met andere woorden "echte" vluchtelingen en waren de Syriërs dat niet, omdat ze verder trokken dan het strikt genomen veilige buurland?

Juridisch gezien is er geen enkel verschil. Iedereen mag asiel aanvragen bij de Europese grenzen. Niemand mag ook worden teruggestuurd naar een land of een gebied waar hij mogelijk in gevaar is of het risico loopt op onmenselijke behandeling. En elk asielverhaal moet individueel worden onderzocht.

Syrië is nog steeds in oorlog en is ook om andere redenen voor terugkerende vluchtelingen geen veilig land. Syrische vluchtelingen zijn dus net zo goed "echte oorlogsvluchtelingen".

Toch voelen veel Europeanen zich veel meer betrokken bij de oorlog in Oekraïne en dus ook bij de vluchtelingen uit die oorlog. Dat heeft met de nabijheid te maken, met de herkenbaarheid van een Europees land, maar ook met het feit dat de Russische agressie een directe bedreiging vormt voor de hele Europese Unie. Plotseling is de relatieve zekerheid en rust die bijna 80 jaar vrede in de Europese Unie bood, aan het wankelen gebracht.

De angst en beklemming die dat teweegbrengt, maakt dat we ons veel beter kunnen voorstellen wat het betekent om te vluchten. Die empathie leidt tot grotere solidariteit met de slachtoffers van deze oorlog. Dat wordt nog versterkt doordat het vooral de kwetsbaarste mensen zijn die vluchten - vrouwen, kinderen, bejaarden. De mannen mogen niet weg, want zij moeten vechten aan het front.

Deze oorlog is bovendien erg duidelijk. Er is een duidelijke agressor. Het ene land - een kernmacht met een machtig leger - is schijnbaar zonder goede aanleiding een ander en zwakker land binnengevallen, dat zich nu met alle macht tegen dat onrecht verdedigt.

Dat was met de oorlog in Syrië wel anders. Daar ontstond een burgeroorlog die begon vanuit staatsagressie tegen burgers, maar die ontaardde in een warrig kluwen van strijdende milities, waarvan er minstens één een ernstig veiligheidsrisico voor de rest van de wereld vormde. Het maakte het beeld van goed en kwaad een stuk lastiger. Ook voor de mannen in Syrië maakte dat een groot verschil. Tegen wie hadden ze moeten vechten of zich verdedigen? Aan wiens kant?

Een belangrijk element in de respons van Europa op de vluchtelingenstroom is de "tijdelijke beschermende richtlijn". Die is geactiveerd voor vluchtelingen uit Oekraïne. Zij krijgen meteen - zonder asielprocedure - tijdelijke bescherming in Europa (voor 1 jaar, dat kan worden verlengd tot 3 jaar). Die bescherming houdt ook toegang in tot werk, onderwijs, gezondheidszorg en sociale zekerheid. Maar waarom kan dat wel voor Oekraïners, en niet voor andere oorlogsvluchtelingen?

Belangrijk om te weten is dat Oekraïners visumvrij naar Europa mogen reizen - als ze tenminste een biometrisch paspoort hebben, dat is een paspoort met een ingebouwde chip waarin gegevens staan die toelaten om je identiteit te verifiëren. Dat betekent dat Oekraïners sowieso legaal, zonder visum, de Europese grenzen kunnen oversteken en 90 dagen lang in Europa mogen blijven.

Anders dan de Syrische vluchtelingen - die irregulier de grens overstaken en vaak zonder dat hun identiteit meteen te verifiëren viel - komen de Oekraïense vluchtelingen dus legaal de grens over. Pas als ze op de 91e dag niet terugkeren, verandert die status en verblijven ze "illegaal" in Europa.

Vermits de Europese Unie grenst aan Oekraïne viel te verwachten dat er een grote stroom vluchtelingen richting Europa zou trekken. Een stuk groter dan de 1,3 miljoen Syriërs die in 2015 over de Balkanroute naar Europa kwamen. Na nauwelijks twee weken oorlog zijn al bijna dubbel zoveel vluchtelingen in Europa gearriveerd als in heel dat beruchte jaar 2015. En wellicht komen er nog veel meer.

Europa was beducht voor een scenario waarbij een dergelijke grote toestroom tot chaos zou leiden. Want wat zou er gebeuren vanaf dag 91? Zouden al die Oekraïense vluchtelingen dan asiel beginnen aan te vragen?

Dat hield het risico in van een nooit geziene overbevraging van de asieldiensten, mogelijk met chaotische gevolgen. Maar in een Europa waarin de asielregels van lidstaat tot lidstaat verschillen, dreigde het ook opnieuw verdeeldheid te creëren, met misschien weer een opbod tussen lidstaten, die de verantwoordelijkheid voor de asielzoekers naar elkaar konden doorschuiven.

De verrassend grote Europese eensgezindheid over de Russische agressie creëerde een mogelijkheid. Europa haalde een oude richtlijn van onder het stof, een richtlijn die gemaakt was in 2001, na de verwoestende Balkanoorlogen, om een herhaling van het scenario toen te vermijden. Niemand had gedacht dat die richtlijn ooit nog zou worden gebruikt. Maar nu doet zich een gelijkaardige situatie voor als toen, een oorlog in Europa, net buiten de grenzen van de Unie, met een grote vluchtelingenstroom tot gevolg.

Door aan alle vluchtelingen uit Oekraïne een tijdelijk beschermingsstatuut toe te kennen, zonder dat ze asiel moeten aanvragen (al kan dat nog altijd wel), hoopte Europa een overbelasting van de asieldiensten te vermijden. Bovendien bood de richtlijn het voordeel dat eenzelfde bescherming in de hele Unie geldt. Ze kan dus niet leiden tot wat weleens "asielshoppen" genoemd wordt, vluchtelingen die het ene land verkiezen boven het andere omdat de asielregels er gunstiger zijn.

Maar Europa blijft een Unie van 27 lidstaten, en om de richtlijn te activeren was een meerderheid nodig. Door de huidige Europese eensgezindheid ging dat verrassend vlot. Op zondag 27 februari, drie dagen na het uitbreken van de oorlog, bleek dat er bij de lidstaten grote steun was om de richtlijn te activeren. Nauwelijks een paar dagen later, op 4 maart, werd de activering unaniem goedgekeurd.

Die eensgezindheid staat in schril contrast met de grote Europese verdeeldheid in andere migratiedossiers. Vooral de houding van de zogenoemde Visegrad-landen - Hongarije, Polen, Slowakije en Tsjechië - valt op. Zij zijn traditioneel de vier grootste dwarsliggers als het over opvang van asielzoekers in Europa gaat.

Nu vangen net Polen, Hongarije en Slowakije grote groepen Oekraïense vluchtelingen op. Waarom? En zit daar - zoals weleens wordt gezegd - een racistisch motief achter? Zijn de Oekraïense vluchtelingen "goede" vluchtelingen omdat ze wit/christelijk/Europees (...) zijn, en de Syrische of Afghaanse vluchtelingen niet?

Om historische redenen is er een sterke verwantschap tussen Oekraïne en zijn Europese buurlanden. Dat een gevoel van verwantschap leidt tot grotere solidariteit, is heel natuurlijk. Maar de Hongaarse premier Viktor Orban heeft zich in het verleden vaak laatdunkend uitgelaten over "migranten" die de homogeniteit van het Hongaarse volk of het christelijke Europa zouden aantasten. Wie niet binnen de "eigen regio" blijft, is in Orbans ogen sowieso een "illegale migrant".

Over Polen doken de eerste dagen van de oorlog getuigenissen op dat het vluchtelingen uit Oekraïne die er niet Oekraïens uitzagen (met name zwarte mensen) zou hebben tegengehouden. Dat zou uiteraard tegen alle regelgeving indruisen. Polen ontkende een dergelijk verschil in behandeling.

De verschillende ploegen van VRT NWS die bij de Poolse grens stonden, hebben zelf geen verschil in behandeling kunnen vaststellen, en ook geen onafhankelijke bevestiging van de getuigenissen gevonden. Het is dus moeilijk om met zekerheid te zeggen of dat verschil er is geweest, en àls het er was, hoe systematisch het dan was.

Zeker is wel dat de Europese beschermingsrichtlijn niet alleen voor Oekraïners geldt. Ze is uitgebreid naar iedereen die op het moment waarop de oorlog uitbrak een vaste verblijfsstatus had in Oekraïne en niet op een veilige manier naar zijn land van herkomst terug kon - in de praktijk komt dat meestal neer op wie al een status als vluchteling, stateloze of een ander beschermd statuut had. Dat die uitbreiding er kwam, is mede op vraag van Polen. Volgens het VN-migratieagentschap verblijven er meer dan 470.000 buitenlanders in Oekraïne, onder wie 76.000 buitenlandse studenten.

Toch rijst de vraag: hoe gaat het verder? De oorlog is pas een dikke twee weken bezig, en nu al zijn er meer dan twee miljoen vluchtelingen. Ook in 2015 wekte de toestroom van Syrische vluchtelingen aanvankelijk grote empathie en solidariteit. In München in Duitsland stonden mensen te applaudisseren voor de treinen met vluchtelingen die er aankwamen. De Duitse Bondskanselier Angela Merkel sprak de gevleugelde woorden "Wir schaffen das", en werd daarvoor alom geprezen.

Maar de stemming keerde. Bij de Syrische vluchtelingenstroom sloten zich al snel ook andere vluchtelingen en migranten aan. Smokkelaars grepen de kans die de stroom bood om zaken te doen. En na de aanslagen in Europa bleek dat ook sommige van de daders waren meegekomen met de oorlogsvluchtelingen.

Migratie werd dus meer en meer ook als een veiligheidsvraagstuk gezien. Grenzen gingen op slot en Merkel kreeg steeds meer kritiek. Radicaalrechtse partijen kregen met hun betoog tegen migratie de wind in de zeilen.

Komt er ook nu een kentering? Het risico bestaat zeker, denken tal van experts, zeker als er opnieuw een gevoel van oncontroleerbare chaos zou ontstaan. Daarom is het van groot belang dat de opvang en de integratie van de vluchtelingen zo vlot mogelijk verloopt. Maar de geschiedenis leert dat dat allesbehalve evident is.

De Europese beschermingsrichtlijn houdt in dat de andere lidstaten bijspringen als de directe buurlanden de situatie niet meer aankunnen. Door hun speciale beschermingsstatuut kunnen Oekraïners ook vrij naar andere lidstaten reizen. De Oekraïense vluchtelingen zullen dus sowieso doorstromen naar elders.

Hoe politiek én publieke opinie daarop zullen reageren, is een groot vraagteken. Wat gebeurt er als het conflict lang zou aanslepen, en grote groepen Oekraïense vluchtelingen besluiten dat ze meer kans hebben op werk en een toekomst in Duitsland, Nederland, België? En zullen zich ook nu andere "profielen" aansluiten bij de vluchtelingenstroom uit Oekraïne? Ruiken smokkelbendes hier weer een kans?

Hoe langer het conflict in Oekraïne duurt, hoe groter het risico dat er een kentering komt.

Het conflict in Oekraïne kan ook gevolgen hebben voor het Europese asiel- en migratiebeleid. Enerzijds wordt Europa voor het eerst sinds lange tijd rechtstreeks geconfronteerd met wat een oorlog kan aanrichten. Dat kan in het beste geval leiden tot meer begrip voor wat vluchtelingen meemaken. Anderzijds kan het ook tot gevolg hebben dat Europa zich nog meer afsluit van vluchtelingen uit andere delen van de wereld.

En ook binnen Europa verschuiven de posities door deze crisis. Na Zuid-Europa is het nu Oost-Europa dat grote aantallen vluchtelingen te verwerken krijgt. In de bijzonder moeilijke discussie over een rechtvaardige verdeling van de asieldruk in Europa, zouden de Oost-Europese landen zich nog meer kunnen verzetten tegen de komst van nieuwe asielzoekers. Want zij kunnen nu zeggen dat ze "al meer dan hun deel" hebben gedaan.