Ruggen met striemen van zweepslagen, afgehakte handen, gevangenen met een zware ketting rond de nek … De herinnering aan de Belgische aanwezigheid in Congo is niet fraai, maar lijkt te vervagen onder het stof van de tijd. Lijkt, want de voormalige kolonie is nog altijd – of opnieuw – het doelwit van buitenlandse fortuinzoekers. In de vroegere mijnstad Manono werd recent de grootste wereldvoorraad lithiumerts ontdekt, de grondstof voor batterijen in onder meer smartphones, elektrische wagens en laptops.

Met videomontages, foto’s, collages en beeldend werk verwijst de expo daar in meer dan bedekte termen naar, zonder dat een veroordelend standpunt wordt ingenomen. “De meeste werken spreken voor zich”, zegt curator Ils Huygens.

132 miljoen ton

“Er zijn geen bewijzen, maar wel sterke vermoedens dat Elon Musk betrokken is bij de ontginning van de voorraad lithiumerts in Manono”, zegt Maarten Vanden Eynde, spreekbuis van On-Trade-Off, het tijdelijke kunstenaarscollectief achter deze tentoonstelling dat bestaat uit onder meer Belgische en Congolese kunstenaars. “Wat we zeker weten, is dat de Australische maatschappij AVZ Minerals begin 2023 start met de ontginning van 132 miljoen ton. Het project strekt zich uit over 188 km². Heel straf. Toen ik er vier jaar geleden voor de eerste keer op bezoek was, merkte ik dat de locals nog nooit van lithium hadden gehoord. Op de oprit naar ons hotel lagen steentjes waar lithium in zat. Niemand die zich daarvan bewust was.”

“Ook Chinese bedrijven zijn geïnteresseerd in de Afrikaanse lithiumvoorraden omdat ze die nodig hebben voor de productie van batterijen. De koloniale paradox is helemaal terug. Lithium is noodzakelijk om onze moderne levensstijl te behouden en te verbeteren, terwijl de arbeidsomstandigheden vaak middeleeuws zijn. Ik heb vrouwen tot aan hun heupen in een cementachtige smurrie aan het werk gezien om aarde te wassen en te scheiden van lithiumdeeltjes. Erbarmelijk.”

“De aandacht voor gezondheid, ethiek en duurzaamheid is ver zoek”, aldus Vanden Eynde. “Tegelijk steken geweld, corruptie en etnische conflicten de kop op, waardoor de ongelijkheid toeneemt. Er werden wel compensaties aangekondigd in de vorm van huizen, wegen enzovoort, maar er zijn nog geen investeringen op lange termijn. Als kunstenaars hebben wij daar weinig vat op. We willen echter niet aan de zijlijn blijven staan, vandaar deze bewustmaking.”

Wat Congo en Limburg gemeen hebben

Alain Nsenga (35) woont en werkt als fotograaf in Lubumbashi. Als kind uit een mijnwerkersfamilie raakte hij gefascineerd door de geschiedenis en de impact van mijnbouw. Hij interviewde Congolese én Limburgse mijnwerkers en zag heel wat parallellen, van migratie over hard labeur tot ondergrondse vriendschappen. In zijn fotoreeks Fantasmagoria kijkt hij naar gelijkenissen en verschillen tussen de Belgische en Congolese mijngeschiedenis.

De bingokaart van Medelejev

Een van de eyecatchers is The Concentrator van Jean Katambayi Mukendi, een fictief toestel waarin de elementen van Mendelejev, formules en portretten van chemici als in een bingomolen door elkaar worden geschud. Het is een verwijzing naar een machine waarin mineralen van gewone stenen worden gescheiden. De 47-jarige Congolese kunstenaar is gepassioneerd door mechaniek, geometrie, elektriciteit en technologie. Zijn opleiding als elektricien is daar niet vreemd aan.

Muurhoog hongergevoel

Pélagie Gbaguidi (56) is een Beninese kunstenares die woont en werkt in Brussel. Aan de basis van haar werkt ligt haar verblijf bij vrouwen die in het Congolese Kipushi in de mijnbouw werken. Daar wordt kobalt ontgonnen, een essentieel onderdeel van lithiumbatterijen. Ze linkt de thematiek van honger aan uitbuiting, ongelijkheid en overleven. Ze beschouwt zichzelf als een hedendaagse griot, een bewaarder en verteller van mondeling overgeleverde tradities. Het muurhoge schilderij Hunger hangt in het begin van de expo.

De ketting die onze geschiedenis vormt

“Geschiedenis is geen opeenvolging van losse gebeurtenissen, maar een ketting van events die elkaar beïnvloeden”, vindt Maarten Vanden Eynde (44). Om dat statement te visualiseren, maakte hij een snoer met de meest uiteenlopende objecten. Materialen als touw, knopen en kristallen dienden in de koloniale periode als betaalmiddel, meetinstrument of om administratieve en militaire info bij te houden. Zo brengen ze diverse verhalen rond globale handel en communicatie samen.