Kan Vladimir Poetin op eigen houtje beslissen om een kernoorlog te starten?

1. Kan Poetin eenvoudig en eigenhandig besluiten om nucleaire wapens in te zetten?

Het is na de invasie van Oekraïne duidelijk dat één individu, de Russische president Vladimir Poetin, de loop van de geschiedenis ingrijpend kan beïnvloeden. Maar, zegt Mart de Kruif, voormalig commandant van de Nederlandse Landmacht, ‘Poetin heeft geen nucleaire knop onder zijn oksel, die hij na een slechte nacht kan indrukken. Het is evenmin zo dat hij besluiten helemaal alleen neemt.’

Militair historicus Christ Klep sluit zich daar bij aan. ‘Poetin heeft toestemming nodig van de militaire top. Dat gaat met name om Sergej Sjojgoe (minister van Defensie) en Valeri Gerasimov (stafchef van de Russische strijdkrachten en baas van de Russische militaire inlichtingendienst GROe).’

2. Wat gebeurt er als de Russen besluiten kernwapens in te zetten?

Dat is heel simpel, zegt De Kruif, ‘als de Russen kernwapens gebruiken op bijvoorbeeld Kiev, zal dat door de Navo gezien worden als een ongekende daad van agressie. Direct en massaal wordt er dan retaliation, vergelding, toegepast. Dat is het enige wat vanuit veiligheidsperspectief werkt. Het principe van mutually assured destruction. Er is geen trapsgewijze escalatie. Wie kernwapens gebruikt, steekt zijn kop in de strop.’

De Russische militaire doctrine sluit het gebruik van kernwapens niet uit, weet Klep. ‘Maar dan alleen als Rusland zelf slachtoffer wordt van een grootschalige aanval, waardoor ze dreigen te verliezen. Poetin is nu zelf het offensief begonnen. Ik kan me dus niet voorstellen dat de militaire top akkoord zou gaan met de inzet van nucleaire wapens. Zij nemen dan het risico dat de hele wereld wordt vernietigd vanwege Oekraïne. Dat is, zelfs vanuit Poetin geredeneerd, ongeloofwaardig.’

3. Op welke manier moet de Navo op Poetins uitspraken reageren?

Militairen en wetenschappers denken daar verschillend over, blijkt uit een rondvraag langs deskundigen. Eerst de militairen. ‘Je moet duidelijk maken aan Poetin: er is een bereidheid om mee te escaleren als jullie dat ook doen’, zegt Dick Berlijn, oud-Commandant van het Nederlandse leger ‘Daarmee bedoel ik: het verhogen van de paraatheid. Door bijvoorbeeld Navo-soldaten te verplaatsen naar de oostgrenzen.’

‘Poetin is een soort judoka. Waar hij buigzaamheid voelt, drukt hij door. Pas als hij op weerstand stuit, stopt hij.’ 

De Kruif: ‘Poetin is een machtsdenker. Die laat zich niet leiden door de ratio. Je kunt hem alleen afschrikken door zelf macht uit te stralen.’

Christ Klep ziet dat anders. ‘De fundamentele les van de Koude Oorlog is: niet meegaan in nucleaire escalatie. De analogie van de judoka gaat niet op bij kernwapens. Je kan niet langzaam tegen elkaar opbieden. Het is in een klap, aan beide kanten, klaar.’

Rob de Wijk, hoogleraar internationale relaties, sluit zich bij Klep aan. ‘Biden speelt het spel intelligenter dan de EU-landen. Hij zet in op sancties, maar zegt ook duidelijk: wij gaan onze kernwapens niet gereed maken. Hij de-escaleert. Hij weet: Poetin is geobsedeerd door de bedreiging van de Navo. Als de Navo zich dan ook agressief opstelt, wordt Poetins obsessie een self-fulfilling prophecy.’

Het verbaasde De Wijk dan ook dat EU-landen fier naar buiten brachten dat ze Oekraïne bewapenen. ‘Daarmee neem je een risico. Biden houdt zich aan een gezegde van een van zijn voorgangers, Theodore Roosevelt: speak softly and carry a big stick. De EU doet het omgekeerde.’

De verschillende benaderingen van de VS en EU-lidstaten leiden volgens oud-militair Berlijn juist tot wat Poetin wil: tweespalt. Berlijn: ‘Poetin heeft dit niet voor niets publiekelijk aangekondigd. Hij had de kernwapens ook heimelijk in stelling kunnen brengen. Hij wil twijfel en angst zaaien in de brede, mondiale coalitie die we nu zien. Poetin bereikt precies wat hij heeft beoogd, als nu wordt gezegd: dagen we Poetin niet te veel uit?’

4. Mocht het tot een nucleaire escalatie komen, zal België daar dan een rol in kunnen spelen?

Het is een publiek geheim dat er Amerikaanse kernwapens in Kleine Brogel liggen opgeslagen. 

De wapens (die ook in Nederland liggen opgeslagen) kunnen snel ingezet worden, zegt Danny Pronk van het Clingendael Instituut. ‘Dat is een kwestie van ze uit de opslagplaats halen en ze onder de vleugels van een F16-vliegtuig hangen. Alleen: dat kunnen Nederland of België niet eigenhandig beslissen. De Verenigde Staten evenmin. Er zit een politieke dimensie aan: alle dertig Navo-lidstaten moeten er mee instemmen. Voordat ze gebruikt mogen worden, is dus besluitvorming in Brussel op het allerhoogste niveau vereist.’

‘Daarbij moet wel gezegd worden: als Amerikanen zelf iets van plan zijn, dan hebben ze natuurlijk ook de beschikking over eigen kernwapens.’