"War on fakes": Russische oorlogspropaganda vermomd als factchecks

Op 23 februari, vlak voor de Russische invasie van Oekraïne, verscheen op de berichtenapp Telegram een nieuw kanaal met de naam War on fakes ("Oorlog aan vervalsingen"). Het is opgericht door enkele anonieme factcheckers die beweren "niet aan politiek te doen" en “objectieve informatie over wat er gebeurt in Oekraïne” te brengen. Na drie weken heeft het kanaal 740.000 volgers verzameld, vooral uit Rusland zelf, waar het een van de drukst bezochte Telegramprofielen is.

Het logo van War on fakes is opmerkelijk: een televisiecamera en stapeltjes dollarbiljetten, doorstreept met een dikke rode lijn. De factcheckers van LeadStories ontdekten dat de afbeelding oorspronkelijk afkomstig is van een cartoon, die als boodschap heeft dat bij een volgende Wereldoorlog de media het belangrijkste wapen zullen zijn. War on fakes voegde aan die cartoon zelf nog het logo van de Amerikaanse nieuwszender CNN toe.

Het geheel maakt de boodschap van War on fakes meteen duidelijk: "vertrouw de berichtgeving van de westerse massamedia niet".

Aan de oppervlakte lijkt War on fakes een gewoon factcheckinitiatief. De visuele stijl is herkenbaar: op foto's zijn “verdachte” details rood omcirkeld, en in dikke rode blokletters staat er “FAKE” gestempeld op beelden die als vervalst beoordeeld worden.

Maar War on fakes houdt zich nergens aan de vereisten voor factcheckers, zoals die bijvoorbeeld zijn vastgelegd door het International Fact-Checking Network. Dat gaat dan bijvoorbeeld om onpartijdigheid en transparantie over werkwijze, bronnen, organisatie en financiering. Ook inhoudelijk blijkt er aan de 'factchecks' van War on fakes heel wat te schorten.

(Lees verder onder de afbeelding.)

Sommige van de berichten van War on fakes gaan daadwerkelijk over misleidende beelden uit het conflict in Oekraïne. Zo vermelden ook zij de computergesimuleerde video van een mythische Oekraïense piloot die heel wat Russische vliegtuigen zou hebben neergehaald. Een gelijkaardige factcheck vind je terug bij internationale factcheckers als Reuters en Politifact, of in het factcheckoverzicht van VRT NWS.

Maar, zo ontdekten onderzoeksjournalisten bij ProPublica, verschillende van de beelden die War on fakes weerlegt, waren voordien eigenlijk nergens op het internet terug te vinden. ProPublica identificeerde een twaalftal factchecks waarbij de zogezegde 'fake news'-berichten uit het Oekraïense kamp simpelweg niet bestonden. Ze konden bovendien aantonen dat die berichten door de War on fakes-factcheckers zélf in elkaar waren geknutseld.  

De ‘factchecks’ van War on fakes hebben een exclusieve pro-Russische inslag. Heel wat van hun berichten zijn ook aantoonbaar onjuist. Zo beweert War on fakes dat de zwangere vrouwen die gewond raakten bij het Russische bombardement van een kraamkliniek in Marioepol zouden “vertolkt” zijn door een actrice met make-up en verschillende outfits. De Russische overheid probeert eveneens dat verhaal te verspreiden, maar het klopt niet.

Ook dat de Oekraïense president Zelensky de hoofdstad Kiev zou verlaten hebben, of dat er in Amerikaanse labo’s in Oekraïne "biowapens worden ontwikkeld" om in te zetten tegen Rusland worden door War on fakes onterecht als feiten voorgesteld.

Het gaat, kort gezegd, om Russische overheidscommunicatie onder het mom van factchecks.

Wat is nu de bedoeling van zo'n 'fake factcheckers'? Binnen Rusland wil War on fakes het beeld scheppen dat er vanuit Oekraïne op grote schaal foute informatie over de oorlog verspreid wordt. Hun berichtgeving wordt geregeld overgenomen door Russische staatsmedia als Ria Novosti en RT.

Door twijfel te zaaien over de informatie die te zien is op het internet of bij westerse media wil War on fakes de Russische bevolking – die voor informatie over de oorlog bijna exclusief moet terugvallen op gecensureerde staatsmedia – aanzetten om geen geloof te hechten aan berichten over Russische militaire verliezen of Oekraïense burgerslachtoffers.

Maar het doelpubliek van War on fakes is niet beperkt tot de binnenlandse markt. Een week na het opstarten van het Telegramkanaal volgde ook een internationale War on fakes-website, die duidelijk een breder publiek wil bereiken. Je vindt er de 'factchecks' van het Russische Telegramkanaaal overgenomen in vijf talen: Engels, Frans, Spaans, Mandarijns-Chinees en Arabisch.

Omdat in Europa de toegang tot de Russische staatsmedia recent is beperkt, gebeurt de verspreiding van de 'factchecks' van War on fakes vooral door Russische overheidskanalen. Verwijzingen naar War on fakes zijn talloze keren gedeeld door de Twitterprofielen van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken en van Russische ambassades in het buitenland. Ook notoire Engelstalige pro-Kremlin bloggers zoals Maria Dubovikova deelden in het westen de berichtgeving van War on fakes.

Wie er écht achter War on fakes zit, weten we voorlopig nog niet. Het fenomeen waar vermoedelijk overheden het format van factchecks misbruiken voor hun communicatie, is in ieder geval niet nieuw. Hetzelfde kon je eerder al opmerken in Rwanda, Ethiopië en Saoedi-Arabië.

Eén ding bewijst War on fakes sowieso: we moeten niet alleen opletten voor 'fake news', maar nu ook voor 'fake factchecks'.