Horen, zien en geheimen ontfutselen: 5 vragen over spionnen nu Europa diplomaten uit Rusland de deur wijst

België heeft gisteren besloten 21 Russische diplomaten het land uit te zetten op verdenking van spionage. Het gaat om mensen die werkten op de Russische ambassade in Brussel en het Russische consulaat in Antwerpen. Ze staan geaccrediteerd als diplomaat, maar zouden zich bezighouden met spionage-activiteiten. 

Volgens minister van Buitenlandse Zaken Sophie Wilmès (MR) zijn ze  een bedreiging voor de nationale veiligheid:

Bij het woord spion denken veel mensen natuurlijk direct aan James Bond. "Dat beeld klopt ergens nog steeds", zegt Lars Bové, journalist bij De Tijd en auteur van het boek "De geheimen van de staatsveiligheid". 

"Het inlichtingenwerk zoals we het kennen van vroeger en van in de films behoort nog steeds tot het takenpakket van een spion", aldus Bové. "Denk daarbij gerust aan in het geheim informatie inwinnen en stiekem afspreken om gevoelige zaken door te spelen."

"Spionnen zijn vandaag de dag zeker ook niet minder bang dan vroeger om mensen te proberen compromitteren of omkopen", voegt Bové eraan toe. "Wat wel een opvallende evolutie is, is dat het cybergedeelte van spionage de laatste jaren veel belangrijker geworden is."

Dat vertaalt zich enerzijds in nieuwe technologische snufjes zoals we die kennen vanuit de James Bond-films: "We mogen er geen karikatuur van maken, maar het is gewoon een feit dat de technologische middelen om mensen te bespioneren er enorm op vooruit zijn gegaan", aldus Bové.

Anderzijds betekent de opkomst van de digitale mogelijkheden dat spionage ook steeds meer van op afstand kan gebeuren. Zo werd België de laatste jaren al meermaals het slachtoffer van cyberaanvallen en die vallen volgens Bové niet te onderschatten. 

In juli 2021 ontdekten 80 journalisten uit 10 verschillende landen dat het Israëlische bedrijf NSO Group hackingsoftware verkocht aan autoritaire overheden die het gebruikten om de smartphones van journalisten en mensenrechtenactivisten te bespioneren. 

Belgie heeft twee inlichtingendiensten, de Staatsveiligheid en de militaire inlichtingendienst ADIV. Een van hun taken is contraspionage, waarbij men onder meer buitenlandse spionnen probeert in kaart te brengen en hun doen en laten in ons land controleert. 

Deze diensten wisselen informatie uit met elkaar en andere binnenlandse partners zoals de politie. Dat kan bijvoorbeeld gaan over de identiteit van bepaalde diplomaten, maar ook over waar ze vroeger gewerkt hebben, met wie ze contact hebben of waar ze verblijven. 

"Maar wat in dit verhaal waarschijnlijk heel belangrijk is geweest, is de samenwerking met buitenlandse inlichtingendiensten", vertelt Bové. De Belgische Staatsveiligheid beschikt over spionnenlijsten die ze zelf "ordres de bataille" noemen, afgekort: ODB’s. Dat zijn lijsten – onder andere over Russische geheime agenten – die ze uitwisselen met zusterdiensten in andere landen. Zij geven hen in ruil hun lijsten.

"Internationaal wordt op die manier heel wat informatie uitgewisseld, niet alleen over Russische, maar bijvoorbeeld ook over Chinese spionnen", vertelt Bové. "Want op vlak van spionage heeft men allemaal dezelfde tegenstanders." De internationale samenwerking die voorafging aan de uitwijzing van de Russische diplomaten valt volgens Bové dan ook niet te onderschatten.

Op dit moment is België volgens Bové nog te veel afhankelijk van die internationale samenwerkingen op vlak van spionage. "Er zijn heel wat internationale instellingen in ons land, maar helaas moeten we erkennen dat we zelf niet over voldoende middelen beschikken om weerwerk te bieden tegen spionage."

Hoeveel mensen in België precies actief zijn op het vlak van contraspionage wordt om veiligheidsredenen niet meegegeven. Minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open VLD) gaf vorig jaar wel aan dat België streeft naar een verdubbeling van het volledige personeelsbestand van Staatsveiligheid om zo nog meer te kunnen inzetten op onder meer contraspionage.

Volgens minister van Buitenlandse Zaken Sophie Wilmés (MR) zijn de 21 diplomaten die het land worden uitgezet een gevaar voor de veiligheid. Ze baseert zich daarvoor op adviezen van de Staatsveiligheid. We mogen er dus van uitgaan dat er zeer concrete aanwijzingen zijn dat het om échte spionnen gaat. 

"We weten al langer dan vandaag dat de Russische ambassade een belangrijke uitvalsbasis is voor Russische spionnen", vertelt Bové daarover. De ambassade voert uiteraard ook haar gewone taken uit, maar deze 21 mensen kregen blijkbaar andere taken die daar niks mee te maken hadden en die vooral op inlichtingenwerk gericht waren. "De titel van diplomaat was daarbij slechts een dekmantel."

Bové maakt wel een belangrijke kanttekening. "We focussen ons nu, en dat is logisch, op de Russen, maar andere landen hebben natuurlijk ook geheime agenten in ons land. De Amerikaanse ambassade is net zoals de Russische een belangrijke uitvalsbasis voor spionnen."

Hetzelfde geldt voor het Verenigd Koninkrijk dat ook niet onschuldig is op vlak van spionage. Denk maar terug aan de Britse spionagesoftware die in 2013 bij Belgacom werd teruggevonden. "Het verschil is dat we daar als land anders mee omgaan, omdat dat nu eenmaal bondgenoten zijn", besluit Bové.

Volgens Kristof Clerix van Knack, die een boek schreef over spionage, wisten de Belgische inlichtingendiensten al langer dan vandaag dat deze diplomaten Russische spionnen waren. "Het zou me verbazen dat nu pas ontdekt is dat die 21 spionnen actief waren in ons land", zegt hij in "De wereld vandaag" op Radio 1. 

Waarom worden ze dan nu pas uitgezet? "Vanuit het oogpunt van contraspionage is het interessanter om hen niet het land uit te zetten, maar om de gekende spionnen heel nauwgezet te volgen",  verduidelijkt Clerix. 

"Het is veel interessanter om gekende spionnen hier te kunnen volgen en na te gaan met wie ze dineren of welke politici en academici ze ontmoeten. Wanneer je gekende spionnen het land uitzet, komen er misschien ook nieuwe in de plaats die je nog niet kent", voegt hij eraan toe.

Daarnaast is het uitwijzen van diplomaten ook een krachtig signaal richting de tegenpartij. Landen doen dat dus ook niet zomaar. Het risico dat er een tegenreactie komt is groot en Rusland liet gisterenavond al weten dat er in dit geval zeker een reactie zal komen. "Deze onvriendelijke maatregelen zullen niet onbeantwoord blijven", reageert de Russische ambassade in Brussel.

Wat Rusland precies zal ondernemen als tegenreactie is giswerk, maar bij soortgelijke beslissingen van Estland, Letland en Litouwen, besloot het Kremlin om ook de diplomaten van die landen, die actief zijn in Rusland, de deur te wijzen.

Het is niet de eerste keer dat Russische spionnen het land worden uitgezet, maar het is wel heel lang geleden dat er nog zoveel spionnen tegelijk het land moesten verlaten. "Dat is geleden van in 1972, tijdens de Koude Oorlog", zegt Kristof Clerix in "De wereld vandaag" op Radio 1. "Toen moesten meer dan 30 Sovjetburgers België verlaten."

"Maar er zijn de laatste jaren nog incidenten geweest waarbij Russen de deur werd gewezen", aldus Clerix. In oktober 2021 heeft de NAVO acht Russen het land laten uitgezet en in 2018 moest ook al een Rus vertrekken na de Skripal-zaak (gifaanval in het Verenigd Koninkrijk op voormalig Russisch dubbelspion Sergej Skripal en zijn dochter).

"Ook in 2009 heeft de NAVO de accreditatie van twee Russische diplomaten ingetrokken", weet Clerix. "Maar het is vijftig jaar geleden, van tijdens de Koude Oorlog, dat er nog zo veel Russische burgers tegelijk het land moesten verlaten. 21 diplomaten is veel en zeer uitzonderlijk", besluit hij.