Pleegden Oekraïense militairen oorlogsmisdaden tegen Russische krijgsgevangenen?

Welke beelden gaan er rond?

Vroeg op zondagochtend 27 maart verschijnen in verschillende kanalen van berichtendienst Telegram dezelfde gruwelijke filmpjes. Op de grond liggen vijf mannen in militaire uniformen, hun handen met tiewraps vastgebonden achter hun rug. Twee van hen hebben witte zakken over hun hoofd. Als een van die zakken kort omhoog wordt gedaan, komt een bebloed gezicht tevoorschijn. De man is nauwelijks aanspreekbaar.

De camera draait, in beeld verschijnt een groen busje. Twee mannen in uniformen worden eruit gehaald, ook hun handen zitten vast achter de rug. Binnen een paar seconden worden ze beide in hun knieholte geschoten door een man in militaire uitrusting. Ze vallen op de grond en schreeuwen. Terwijl ze liggen en hun bloed zich over de stenen verspreidt, worden ze ondervraagd.

In de pro-Russische Telegramkanalen is er weinig twijfel over: dit zijn oorlogsmisdaden van Oekraïense militairen tegen de Russen. “Dit is geen oorlog tussen Rusland en Oekraïne”, zegt iemand die het filmpje plaatst. “Het is een oorlog tussen goed en slecht.”

Zijn de beelden authentiek?

Zoals bij bijna ieder filmpje dat tijdens de oorlog online verschijnt, ontstaan meteen twijfels over de echtheid. Zou het in scène kunnen zijn gezet door de Russen om de ­Oekraïners in diskrediet te brengen, zoals bevelhebber van het Oekraïense leger Valeri Zaloezjny suggereert?

Al snel circuleert in Telegramgroepen dat het incident zich zou hebben afgespeeld in de buurt van Charkiv, een stad die door de Russen zwaar is gebombardeerd. In een pro-Russisch Telegramkanaal verschijnt een dag later de exacte locatie, namelijk het terrein van een zuivelfabriek in een dorp ten zuidoosten van de stad.

Satellietbeelden en een foto van de zuivelfabriek tonen veel gelijkenissen met de genoemde locatie. Zo komen een aantal bouwwerken overeen en is een toren op de achtergrond in de video ook op de satellietbeelden te zien. Uit Telegramkanalen van Oekraïense militairen blijkt dat de Oekraïners afgelopen weekend in dat gebied terrein hebben terugveroverd op de Russen. In het filmpje dat militairen in het gebied maakten, wordt gesproken over 27 Russen die gevangen zijn genomen.

Aan de hand van de video zelf is niet te achterhalen wanneer hij precies is gemaakt, omdat zogenoemde metadata ontbreken. Wel lijkt het erop dat de video, of fragmenten ervan, niet eerder is, of zijn, gepubliceerd. Een reeks aan screenshots uit de video leveren via allerlei zoekmachines geen treffers op.

Wie de soldaten precies zijn, is onduidelijk. Tijdens het ruim 5 minuten durende filmpje zijn de stemmen van soldaten op de achtergrond te horen. Een vertaler bevestigt dat er naast Russisch ook soms Oe­kraïens wordt gesproken.

Een dag na publicatie van de video verschijnt op een Twitteraccount van hackerscollectief Anonymous een ‘gelekt’ document waarin een Russische generaal opdracht zou geven om propagandafilmpjes te maken waarin Oekraïense militairen in een kwaad daglicht worden gesteld. Het document wordt online breed gedeeld om aan te tonen dat de video van de vorige dag niet echt is.

De handtekening van een Russische generaal onder het document leidt via zoekmachines naar een Russische webpagina met als titel: ‘Hoe je een goede handtekening maakt.’ De betreffende handtekening staat daar als voorbeeld.

In een pro-Oekraïens kanaal wordt een deel van de video aanvankelijk verspreid met grote instemming: ‘nieuwe gevangengenomen indringers’. Het is niet te achterhalen waar de video voor het eerst is geplaatst, de oudste vindbare versie is van half 4 zondagochtend. Daarna verspreiden pro-Russische kanalen de volledige versie veelvuldig. Een beheerder van een kanaal dat de video verspreidde, zegt dat ze de ­video zag in een Oekraïens kanaal, “maar die worden constant aangemaakt en weer verwijderd”.

De Oekraïense regering neemt het filmpje serieus, blijkt uit de reactie van Oleksi Arestovytsj, adviseur van president Zelensky. Hij kondigt meteen een onderzoek aan. Ook Matilda Bogner, hoofd van de mensenrechtenmissie van de Verenigde Naties in Oekraïne, zegt “zeer bezorgd” te zijn na het zien van de beelden.

Wat zeggen experts?

Advocaat Liesbeth Zegveld, die geregeld slachtoffers van oorlogsmisdrijven bijstaat, heeft de beelden bekeken. “Al kon ik er bijna niet naar kijken,” zegt ze, “zo verschrikkelijk is het.”

Volgens Zegveld zijn de gedragingen vrijwel zeker te kwalificeren als oorlogsmisdrijven. “Ik zie dat de militairen die al gevangen zijn genomen, doelbewust in hun been worden geschoten en trappen na krijgen. Dat mag volgens het oorlogsrecht niet. Op het slagveld mag je doden. Maar als soldaten zich eenmaal aan je hebben overgegeven, mag je ze niet meer aanraken. Dan moeten ze als gevangenen worden behandeld.”

In de praktijk, onderkent Zegveld, is de naleving van het oorlogsrecht “extreem ingewikkeld” in dit soort situaties. Want waar in het strijdgebied zouden de Oekraïners Russische soldaten op een veilige manier gevangen moeten houden? Of hoe zouden ze moeten worden weggevoerd van het strijdveld, zonder extreme risico’s te nemen? “Hoe ingewikkeld ook, het is een verantwoordelijkheid van Oekraïne”, aldus Zegveld.

Het door de knieën schieten van tegenstanders hoeft niet per se met wrok te maken te hebben, zegt Zegveld. Het zou ook goed een tactiek van oorlogsvoering kunnen zijn. “Ze kunnen die mensen ook door hun romp schieten, maar dat doen ze niet. Door dit knieschot maken ze hun tegenstanders onschadelijk. Ze zorgen dat ze niet weer onderdeel kunnen worden van de strijd.”

Dat het oorlogsrecht door beide partijen wordt overtreden, vindt Zegveld niet verbazingwekkend. “Rusland heeft het internationaal recht al geschonden door illegaal een oorlog te gaan voeren en heeft bovendien burgerdoelen aangevallen”, zegt ze. “Je kunt je voorstellen dat een tegenstander dan denkt: ‘laat het oorlogsrecht maar even’. Het is aan Oekraïne om deze militairen te vervolgen, al valt het te bezien of dat ook gaat gebeuren. Vermoedelijk worden ze eerder als helden gezien.”

Het Internationaal Strafhof kan oorlogsmisdadigers ook berechten. Zegveld: “Dan moeten het oorlogsmisdrijven zijn die planmatig zijn uitgevoerd. Je kunt je afvragen of dit daaronder valt, of dat het ging om individuele uitbarstingen.”