Sancties drijven donkere donderwolken richting Rusland. En dat leidt lokaal tot paniek

Als reactie op de razendsnel stijgende prijzen wordt er instinctief al suiker gehamsterd, zonnebloemolie, meel en het onder Russen zo populaire boekweit. Kopieerpapier is ook al nauwelijks meer te krijgen of tegen exorbitante prijzen, net als maandverband en shampoo.

“Paniek is een slechte raadgever”, zegt Natalja Zoebarevitsj, een van de grootste kenners van de economische situatie in de Russische regio’s. Suiker inslaan is volgens haar misschien een begrijpelijke reflex voor wie de Sovjettijd heeft meegemaakt, maar weinig rationeel. Rusland produceert zelf meer dan genoeg suiker, grote tekorten zijn niet te verwachten. “Als je dan toch ergens een voorraad van aanlegt, kies dan voor geïmporteerde geneesmiddelen of voor voer voor huisdieren. Want daar ontstaan geheid tekorten.” Dat komt mede door de logistieke chaos, zoals vliegtuigen die niet vliegen en containerschepen die Russische havens mijden.

Zoebarevitsj vertelt al wekenlang onvermoeibaar aan wie het maar wil horen wat de Russen te wachten staat. Ze doet daarmee feitelijk het werk van de regering, die blijft volharden in de verzekering dat alles ‘onder controle’ is, dat de sancties Rusland niet op de knieën kunnen dwingen en dat die de economie van het land uiteindelijk zelfs sterker zullen maken. Net als tijdens de coronapandemie horen de Russen van hun overheid vooral peptalk en krijgen ze nauwelijks informatie over hoe de zaken er werkelijk voorstaan.

“Een ding staat vast”, zegt Zoebarevitsj. “We zullen armer worden.” Nu al leeft ongeveer een kwart van de Russen rond of onder de armoedegrens, maar met een verwachte inflatie van ten minste 20 procent dit jaar zal die groep allengs groter worden. De regering zinspeelt op prijsregulering en heeft ook prijscompensatie beloofd, maar dat zal de inflatie niet kunnen tenietdoen. “We zullen hoe dan ook de broekriem moeten aanhalen.”

Kapper en tandarts

En dat heeft verstrekkende gevolgen. De Russen zullen noodgedwongen gaan bezuinigen. Op luxeartikelen, op hun vrijetijdsbestedingen, op vakanties, op bezoeken aan de sportschool, het kapsalon of de tandarts. Die laatste twee beroepsgroepen krijgen het sowieso moeilijk, omdat veel van de materialen die zij gebruiken geïmporteerd worden.

Of de sancties het door het Westen gewenste effect zullen sorteren, wordt op zijn vroegst over enkele maanden duidelijk, zegt Zoebarevitsj. “Volgens collega-experts is de voorraad consumptiegoederen toereikend voor een maand. Dat betekent dat er dus in april al problemen komen. In het bedrijfsleven zijn er gewoonlijk genoeg reserveonderdelen voor een maand of twee, dus dat is tot mei. Daarna wordt alles zichtbaar. En als die ‘speciale operatie’ in Oekraïne lang doorgaat, gaan de bevolking en de zakenwereld de gevolgen van de sancties in volle omvang merken.”

Zoebarevitsj onderstreept dat de sancties niet direct heel zichtbaar en voelbaar zullen zijn. De Russen zijn wat dat betreft door de wol geverfd. “Ze zijn gewend aan prijsstijgingen. Dat hebben ze de afgelopen decennia al vier of vijf keer meegemaakt en ze weten zich daaraan aan te passen. De mensen denken nu nog dat dit, net als de vorige keren, betrekkelijk snel voorbij gaat zijn.”

Pas in de zomer zal het besef komen dat er meer aan de hand is en zullen meer Russen een verband gaan zien met de gebeurtenissen in Oekraïne. “Dan zal veel ophouden te functioneren, niet alleen onze vliegtuigen. Er komen problemen in de ICT-sector, met het mobiel telefoonverkeer, internet, alles waaraan de Russen gewend zijn geraakt. En als dit tot in 2023 doorgaat, heb ik niet alleen twijfels over het voortbestaan van dit regime, maar van de hele Russische economie. Die gaat dit niet overleven en zal enorm inkrimpen, primitiever worden.”

Lada’s 

De huidige crisis heeft de kwetsbaarheid van de economie blootgelegd. Volgens Zoebarevitsj is er in Rusland geen enkele industrietak die niet gebruikmaakt van westerse onderdelen. Russische bedrijven gaan hun best doen om die te vervangen door Chinese equivalenten van mindere kwaliteit, of zelf oplossingen zoeken. 

“Ten dele zullen ze proberen terug te keren naar oude modellen die ze maakten voor het begin van de globalisering, voor de contacten met buitenlandse bedrijven”, aldus Zoebarevitsj. “Er wordt zelfs al serieus gesproken over het weer in productie nemen van Sovjet-vliegtuigen, oude Lada’s en treinwagons. Maar het probleem is dat die kennis van toen verloren is gegaan. De mensen die dat maakten, zijn er al niet meer. Dat is een enorm en moeilijk overgangsproces. Maar zo wordt er wel gedacht: we gaan dingen maken die geen buitenlandse onderdelen nodig hebben. Dat is een technologische stap terug van twintig jaar. Rusland keert qua technologie in feite terug naar de late Sovjet-Unie.”

Dit zijn de kwetsbaarste sectoren van Rusland

Landbouw: kariger aanbod, maar geen honger

Voor honger hoeven de Russen niet bang te zijn, verzekert Zoebarevitsj. Rusland produceert de belangrijkste levensmiddelen zelf. Hoewel het afhankelijk is van de import van veel zaaigoed, broedeieren en bijvoorbeeld geneesmiddelen voor vee, is en blijft het land voorlopig een van de grootste graanproducenten van de wereld. “Met meel zullen er geen problemen komen, want graan mag voorlopig niet worden uitgevoerd. Of je straks wel meel mag verkopen over de grens is niet duidelijk.”

In grote steden als Moskou zal het assortiment levensmiddelen door stagnerende import zichtbaar kariger worden. Maar in de provincie zullen de mensen er minder van merken. Veel Russen verbouwen daar toch al eigen aardappelen, komkommers of tomaten, iets waarop ze ook in de huidige crisis kunnen terugvallen.

Auto-industrie: buitenlandse merken vertrekken

Een van de sectoren waar beslist harde klappen gaan vallen, is de automobielindustrie. Veel buitenlandse merken die in Rusland produceerden (onder meer in Kaliningrad, Kaloega en Sint-Petersburg) hebben het land inmiddels de rug toegekeerd. 

“De Duitsers zijn bijna allemaal vertrokken, de Italianen maken minder haast, de Franse het minst”, zegt Zoebarevitsj. “De Japanners weifelen, de Koreanen zijn niet vertrokken, het is nog onduidelijk hoe het verdergaat. Er wordt in Moskou al gesproken over mogelijke nationalisatie van bedrijven. Maar dat zal later beslist leiden tot internationale rechtszaken.”

De meeste auto’s worden straks simpelweg te duur voor de Russische consument. Import van Chinese auto’s zal het vertrek van de westerse merken niet snel kunnen compenseren. De werknemers van de vertrokken buitenlandse producenten worden nog drie maanden uitbetaald, maar zitten nu zonder werk en straks zonder inkomen.

Olie: hogere prijs compenseert teruglopende vraag

De Russische begroting is grotendeels gebaseerd op olie. De boycot van Russische olie door de Verenigde Staten en andere afnemers kan niet zonder gevolgen blijven. “De olieproductie is al met 25 procent teruggelopen”, zegt Zoebarevitsj. “Door de prijsstijgingen houdt Rusland in dollars wel ongeveer hetzelfde over, en de roebelinkomsten zijn dankzij de inflatie alleen maar toegenomen. Maar door de teruglopende vraag ontstaan er grote problemen voor de oude olievelden. Het is heel moeilijk de oliebronnen daar te sluiten, ze zijn oud en hun productiviteit is laag. En als je ze sluit, is het technologisch heel moeilijk om ze later opnieuw in gebruik te nemen.” 

In Europees Rusland zijn die oudere velden vooral te vinden in de Komi-republiek en de Oeral, de Oeral-provincie Perm, Tatarstan, Basjkortostan en de regio Orenboerg. “Daar ontstaan grote problemen, deels ook in West-Siberië. De nieuwe velden in Oost-Siberië, die aan China leveren, hebben betere perspectieven, maar op Sachalin komen er geen nieuwe projecten bij. De bestaande hebben de piek in hun productiviteit al bereikt, dat wordt alleen maar minder.” 

Internationale oliebedrijven als Shell en BP keren Rusland nu de rug toe. Juist zij speelden een cruciale rol bij de exploratie en exploitatie van vooral moeilijk winbare voorraden. Zonder westerse technologie blijven veel van die reserves niet of moeilijk bereikbaar. Ook de olieverwerkende industrie komt, verstoken van westerse technologie, in de problemen.

Luchtvaart: geen reserveonderdelen, piloten die vertrekken

De Russische luchtvaartsector staat op zijn kop. De meeste vluchten naar Europa en Noord-Amerika zijn gestaakt, niet alleen omdat het luchtruim is gesloten voor Russische vliegtuigen, maar ook omdat de meeste toestellen die in Rusland vliegen zijn geleased en beslaglegging riskeren als ze zich buiten de Russische grenzen wagen. Buitenlandse luchtvaartmaatschappijen willen geen Russische toestellen meer onderhouden. 

Binnen Rusland wordt overwegend gevlogen met westerse vliegtuigen (vooral Boeing en Airbus) - zolang dat nog veilig is, want reserveonderdelen zijn er niet of niet voor lang. En dat is niet het enige, zegt Zoebarevitsj. “Piloten en ander hoogopgeleid personeel vertrekken. De piloten gaan naar China. Dat gebeurde al, want de salarissen zijn in China hoger. Maar nu gaat het niet alleen om geld, maar ook simpelweg om de mogelijkheid je beroep te kunnen blijven uitoefenen.”

Dienstensector: onduidelijke toekomst

In het midden- en kleinbedrijf zal vooral de dienstensector zwaar worden getroffen door de sancties. “Daar heeft men onvoldoende financiële middelen om het lang uit te zingen”, zegt Zoebarevitsj. “Bij vorige crises, zoals in 2014 en tijdens de coronapandemie, besteedden de Russen ook al meer geld aan levensmiddelen en minder aan andere dingen als cosmetica, parfum, kleding of schoenen, dingen die niet allemaal echt noodzakelijk zijn. Tijdens de pandemie verstrekte de overheid wel loonkredieten. Als je toen ondanks de crisis je werknemers niet ontsloeg, werd dat krediet kwijtgescholden. Maar of en hoe dat nu zal gebeuren is onduidelijk, want het aantal mensen dat wordt getroffen is veel groter.”