Gruwelbeelden uit Oekraïne wijzen op oorlogsmisdaden: maar hoe bewijs je dat? En kan Poetin hiervoor veroordeeld worden?

Boetsja, het is geen schande als u er voor dit weekend nooit van gehoord had. Het afgelopen weekend werd deze voorstad van de Oekraïense hoofdstad Kiev bekend als wat mogelijk dé schandvlek is van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. 

Vreselijke beelden tonen de gruwel van de oorlog. “We hebben beelden gezien uit Boetsja waar lichamen in de straten liggen”, zegt Jan Kooy van Human Rights Watch aan VRT NWS. 

De mensenrechtenorganisatie probeert zoveel mogelijk getuigenissen en feitelijke vaststellingen van de gruweldaden te verzamelen. “Dat zijn in feite crime scenes, plekken waar misdaden zijn gepleegd en daar moet forensisch onderzoek worden gedaan. Het is heel belangrijk dat dat zo snel mogelijk gebeurt, zodat er niet wordt gerommeld met die plekken”, benadrukt Kooy.

Kooy geeft toe dat zijn organisatie een beperkte blik heeft op het hele slagveld. “Het land is heel groot en wij hebben maar een beperkt aantal mensen dat onderzoek doet, maar wat wij zien, is dat dit op meerdere plekken plaatsvindt. Dus het is een patroon, waarbij het hoogstwaarschijnlijk gaat om oorlogsmisdaden.”

Oorlogsmisdaden zijn namelijk strafbare feiten. Ze gaan in tegen de basisregels die landen hebben afgesproken over oorlogen. Die regels bepalen welke doelwitten er op welke manier kunnen worden aangevallen met een voorzichtig evenwicht tussen militaire noodzaak en menselijkheid. Belangrijk hierbij: burgers mogen nooit rechtstreeks worden aangevallen.

Wie zich niet aan deze regels houdt, en als dat bewezen kan worden, kan voor het Internationaal Strafhof in Den Haag gebracht worden. En dat is waar Human Rights Watch zich ook op voorbereidt: zoveel mogelijk bewijsmateriaal verzamelen om de verantwoordelijken voor de rechter te kunnen brengen. 

Het staat daarin niet alleen, legt Jan Wouters, professor Internationaal Recht aan de KU Leuven, uit: “We weten dat het Internationaal Strafhof al volop bezig is met een onderzoek naar mogelijke oorlogsmisdaden van Rusland op Oekraïens grondgebied. Daarnaast weten we dat een tiental landen, waaronder de VS en Duitsland, bezig zijn met strafrechtelijke onderzoeken.” 

“Heel recent heeft ook de Mensenrechtenraad van de VN een expertenpanel aangesteld om eventuele oorlogsmisdaden te onderzoeken. Dus ondertussen zijn er heel wat organisaties - internationaal, nationaal en niet-gouvernementele -  om de nodige documentatie over oorlogsmisdaden in Oekraïne te verzamelen.”

Al die organisaties werken zich op dit eigenste moment een slag in de rondte om zo snel mogelijk zo goed mogelijk bewijsmateriaal te verzamelen: interviews met ooggetuigen worden afgenomen, gecheckt, verschillende verklaringen worden tegen elkaar afgezet, filmpjes die circuleren op het internet worden gecontroleerd… “Dus we hebben heel veel mogelijkheden om onderzoek te doen met die middelen”, zegt Jan Kooy van Human Rights Watch. 

“Het allerbelangrijkste is dat onderzoekers directe ooggetuigen vinden die aantonen dat het Russische soldaten waren”, benadrukte Geert-Jan Knoops, topadvocaat en hoogleraar Internationaal Recht aan de universiteit van Amsterdam gisteravond bij onze Nederlandse collega’s van Nieuwsuur op de Nederlandse tv. 

“Die ooggetuigenverklaringen moeten zo snel mogelijk worden opgetekend, omdat ze de meest authentieke en accurate gegevens zijn. Daarnaast moet er ook gedacht worden aan forensisch bewijsmateriaal (...) Het is zaak dat al dat bewijsmateriaal zo snel mogelijk wordt veiliggesteld.” 

Zijn Belgische collega Jan Wouters is het daar volmondig mee eens. “Het belangrijkste voor het strafrechtelijke onderzoek is dat er sterk bewijsmateriaal vergaard wordt, zoals getuigenissen van mensen uit de buurt, de identiteit van de slachtoffers en van mogelijk betrokken daders, de exacte plaatsen, tijdstippen... Dat moet echt nu gebeuren. Die documentatie moet dienen om de feiten onomstotelijk te bewijzen en moeten dus grondig geverifieerd worden.”

Voor zowel Knoops als Wouters lijkt het er op basis van de beelden alvast op dat er oorlogsmisdaden zijn gepleegd in Boetsja. “Als je naar deze beelden kijkt, moet je vaststellen dat het om weerloze burgers gaat die niet gewapend zijn, die zich niet gemengd hebben in de gewapende strijd. Dan is het een schending van het oorlogsrecht als je die burgers als doelwit gebruikt”, legt Knoops uit. 

Voor Wouters gaat het zelfs nog verder dan dat. “Ik denk dat we hier te maken hebben met misdaden tegen de mensheid, waarbij het gaat om wijdverbreide en stelselmatige aanvallen op een burgerbevolking.” Wouters ziet dat het hier niet meer gaat om louter individuele handelingen en klassieke oorlogsmisdaden, maar om een bloedbad bij de burgerbevolking. “Dat is nog veel erger dan specifieke oorlogsmisdaden.” Het zit volgens Wouters tussen oorlogsmisdaden en genocide in.

Ook voor Chris Van den Wyngaert, voormalig rechter van het Internationaal Strafhof is het duidelijk dat er oorlogsmisdaden zijn gepleegd. En net als professor Wouters sluit ze niet uit dat het misdaden tegen de mensheid zijn. "Het maakt niet zoveel uit, als er maar een misdaad op kan worden toegepast en de zwaarste straffen kunnen worden uitgesproken." 

Wie oorlogsmisdrijven pleegt, kan daarvoor dus voor de rechter gesleept worden: voor het Internationaal Strafhof in Den Haag. Maar het probleem is dat dat Hof geen leger kan vervolgen, legt Geert-Jan Knoops uit. “Je zal dus individuele personen moeten kunnen aanwijzen.” 

“Dat gaat van soldaten uit de laagste rangen, over de officieren, tot de hogere legerkaders en de militair én de politieke verantwoordelijken op de hoogste niveaus”, gaat Jan Wouters verder.

Knoops schetst daarbij meteen de grote moeilijkheid: “Hier zal het het probleem zijn dat je de identiteit van de Russische soldaten die hiervoor verantwoordelijk zijn op dit moment niet kan vaststellen, want je hebt geen paspoorten of iets dergelijks van deze mensen. Dus je zal in de vervolging moeten kijken naar de legerleiding.” 

Daarbij stelt zich vervolgens weer het probleem dat je Russische legerleiding alleen strafrechtelijk kan vervolgen “als je kan aantonen dat zij wisten of hoorden te weten dat die soldaten op de grond die misdrijven pleegden”, stelt Knoops. 

Zo zou je kunnen zoeken naar documenten waarin orders staan om burgers niet te sparen. Maar het is weinig waarschijnlijk dat dit op papier wordt gezet.  En als je geen bewijs hebt van directe militaire orders, dan moet je bewijs kunnen leveren op basis van een patroon, legt Knoops uit. "Je moet kunnen bewijzen dat het de bedoeling is geweest om de burgerbevolking stelselmatig aan te vallen."

Als je hoog in de boom kijkt, naar president Poetin, zal het ook niet gemakkelijk zijn om te bewijzen dat “hij wist of hoorde te weten dat de soldaten die namens Rusland in Oekraïne actief zijn geweest, oorlogsmisdrijven pleegden”, zegt Knoops. 

“We zien uit de rechtspraak van het Joegoslaviëtribunaal dat het bewijs voor politieke leiders complex is, omdat je door middel van bewijsmateriaal - documenten - moet aantonen dat Poetin op hoogte was.” 

“Hij heeft natuurlijk ook de beelden gezien”, gaat Knoops verder. “Als blijkt dat hij opdracht heeft gegeven om niet in te grijpen, kan hij daar wel strafrechtelijk voor verantwoordelijk worden gesteld. Maar stel dat hij aan zijn militaire leiding heeft aangegeven dat hij wilde dat dit stopte, en de commandanten dat hebben genegeerd, levert dat voor de aanklager het bewijsprobleem op dat Poetin daarvoor kan worden vervolgd.” 

Niemand, zowel Knoops, Wouters als Human Rights Watch niet, ziet de kans reëel dat de Russische president Poetin zelf binnen afzienbare voor het Internationaal Strafhof zal moeten verschijnen. “Op dit moment is dat niet realistisch, maar situaties kunnen heel snel veranderen, dat heeft het verleden ook al uitgewezen (...) Het is dus niet ondenkbaar”, zegt Jan Kooy van Human Rights Watch.  

Ook voormalig rechter Chris Van den Wyngaert denkt dat het niet onmogelijk is. "Destijds werd ook gevraagd of het realistisch was om (de Servische oud-president) Slobodan Milosevic of Charles Taylor (oud-president van Liberia) voor een rechtbank te brengen. Dat hangt af van hoe de situatie verder evolueert."

In eerste instantie kan er een internationaal aanhoudingsbevel worden uitgevaardigd, zegt Van den Wyngaert.  Ook Geert-Jan Knoops ziet dat wel gebeuren. “Dat is mogelijk, omdat de bewijslast voor een arrestatiebevel voor het Internationaal Strafhof laag is. Er moet een redelijke verdenking zijn. De aanklager van het Internationaal  Strafhof zou - als hij het onderzoek in grote lijnen klaar heeft - een arrestatiebevel kunnen vragen aan drie rechters van het Internationaal Strafhof. Zij kunnen dat goedkeuren als er een redelijke verdenking is.” 

Op die manier zou de aanklager ervoor kunnen zorgen dat Poetin zelf of bijvoorbeeld zijn minister van Buitenlandse Zaken of de legerchef Rusland niet meer verlaten. Want de landen die het Internationaal Strafhof hebben erkend, zijn verplicht dat internationaal arrestatiebevel uit te voeren. 

Jan Wouters ziet het wel gebeuren dat vroeg of laat een aantal Russische toplui opgepakt zullen worden, als ze het weer wagen hun land te verlaten. “In vroegere dossiers hebben we vaker gezien dat zo iemand opgepakt wordt op een luchthaven of een andere grensovergang. En dan ben ik zeker dat het tot een aantal processen zal komen.” 

Jan Kooy herinnert hierbij aan het het Joegoslaviëtribunaal. “Daar dachten Milosevic, Karadzic en Mladic jarenlang dat ze konden wegkomen met oorlogsmisdaden. Achteraf is dat een naïeve gedachte gebleken, want zij moesten allemaal voor de rechter verschijnen.”

Wouters en Knoops zien het niet meteen gebeuren dat president Poetin zichzelf zal moeten verantwoorden voor het Internationaal Strafhof, vooral omdat hij niet meteen buiten Rusland zal komen. “Hij heeft sowieso al een paranoïde trekje, en hij zal zich wel realiseren dat hij niet nog ergens buiten Rusland op bezoek zal kunnen gaan, tenzij in China”, besluit Wouters.