30 jaar geleden begon de oorlog in Bosnië, wat zijn de gelijkenissen en verschillen met Oekraïne?

Het “zwaarste conflict op Europese bodem sinds de Tweede Wereldoorlog”: zo staat de Bosnische oorlog (1992-1995) genoteerd in de geschiedenisboeken. Het is helaas niet de laatste oorlog gebleken. De beelden die ons nu uit Oekraïne bereiken van burgerslachtoffers, massagraven en uitgebrande woonwijken lijken wel een déjà vu van Bosnië in de jaren 90.

Op 5 en 6 april 1992 begonnen de Bosnische Serviërs Sarajevo te beschieten. De eerste slachtoffers vielen ironisch genoeg in een vredesbetoging. Wat ging daar aan vooraf? Joegoslavië was aan het uiteenvallen; na Slovenië scheurden ook Kroatië en Bosnië zich af.  Servische minderheden in die gebieden gingen daar niet mee akkoord. Eerst in Kroatië en later in Bosnië richtten zij eigen republiekjes op en trokken ten strijde, met steun van wat er overbleef van Joegoslavië. 

Bij de Bosnische Serviërs was Radovan Karadzic de sterke man, met militaire bevelhebber Ratko Mladic aan zijn zijde. Berucht zijn de beelden waar ze in de bergen door hun verrekijkers turen naar Sarajevo in de diepte, de stad die ze aan het beschieten zijn.

Het beleg van Sarajevo duurde maar liefst 46 maanden, de langste belegering van een stad in de moderne geschiedenis. Voor de zowat 400.000 inwoners was het schuilen, proberen te overleven op noodrantsoenen en vaak rennen voor je leven. Burgers werden op straat afgeknald door sluipschutters; markten en broodrijen werden in het vizier genomen. De inslagen van mortiergranaten zijn hier en daar nog te zien op straat; gemarkeerd met rode kleurstof worden ze "rozen van Sarajevo" genoemd.

Ook buiten de hoofdstad was het conflict intens. De Bosnische Serviërs begonnen aan een uitgebreide etnische zuivering tegen de Bosniakken (moslims). Mensen werden in gevangenkampen opgesloten waar verkrachting werd ingezet als oorlogswapen. Het dieptepunt werd bereikt in Srebrenica, waar in juli 1995 zo’n 8.000 jongens en mannen werden vermoord. Ondanks de aanwezigheid van VN-blauwhelmen.

De oorlog in Bosnië eiste een hoge tol: naar schatting 100.000 mensen verloren het leven. De heuvels rond Sarajevo zijn bezaaid met begraafplaatsen. 

Pas eind 1995, na luchtaanvallen van de NAVO, kwam er een vredesakkoord uit de bus, het verdrag van Dayton. Veel later werden oorlogsmisdadigers voor het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag gebracht. Verschillende verantwoordelijken, zoals de Bosnisch-Servische leiders Karadzic en Mladic, werden veroordeeld wegens volkenmoord. De Servische president Milosevic overleed in een cel in Den Haag voor dat er een uitspraak was.

Veel actuele beelden uit Oekraïne doen sterk denken aan wat er in Sarajevo of Vukovar of andere steden in Bosnië en Kroatië is gebeurd. Zijn er parallellen te trekken tussen beide conflicten?   

• Noch in Oekraïne, noch in Bosnië maken de aanvallers onderscheid tussen militaire en burgerdoelwitten; er vallen bommen op scholen, flatgebouwen, ziekenhuizen. Burgers worden zelfs geviseerd op straat. Ze moeten zien te schuilen in kelders in precaire omstandigheden, zonder elektriciteit, verwarming, voeding, medische hulp.
• In Oekraïne is al onderzoek aan de gang naar oorlogsmisdaden. In Bosnië zijn die bewezen voor het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag; daar zijn verantwoordelijke politici en (para-)militairen veroordeeld wegens oorlogsmisdaden, misdaden tegen de mensheid of volkenmoord en is bijvoorbeeld verkrachting erkend als oorlogsmisdaad.
• Lang voor er sociale media bestonden werd ook in Bosnië twijfel gezaaid over slachtoffers en oorlogsschade; zo werd onder meer beweerd dat een raketaanval op de Markale-markt in Sarajevo niet het werk was van de Serviërs, maar wel van de Bosniakken (moslims) zelf.
  
• Het oorlogsgeweld deed en doet miljoenen mensen op de vlucht slaan. In Bosnië ging het om twee miljoen vooral internally displaced persons, vluchtelingen in eigen land dus. Het was ook expliciet de bedoeling van de Bosnische Serviërs om bepaalde gebieden etnisch te zuiveren. In Oekraïne zijn nu naar schatting al vier miljoen mensen gevlucht, in eigen land of naar het buitenland.
• “Grote broer snelt te hulp”: de Bosnische Serviërs kregen alle steun van buurland Servië, met Slobodan Milosevic als leider. Rusland is naar eigen zeggen Oekraïne binnengevallen om de Russische gebieden in het oosten te verdedigen tegen Oekraïense agressie.  
• Gevaar voor opdeling: in Oekraïne heeft Rusland de Krim geannexeerd en ook de republieken Donetsk en Loegansk erkend. Het gevaar voor een splitsing dreigde en dreigt ook in Bosnië. Net als 30 jaar geleden zijn er Bosnische Serviërs, onder meer president Milorad Dodik, die aansturen op afscheiding, tot een eigen leger toe.
• De buitenwereld legt de aanvallers economische strafmaatregelen op. Nog een punt van overeenkomst tussen de oorlog in Bosnië en die in Oekraïne.

• In Bosnië was een internationale troepenmacht actief: UNPROFOR, blauwhelmen van de Verenigde Naties, zij het met een zwak mandaat. Opmerkelijk: Rusland stemde indertijd in met die missie. Er waren Belgische blauwhelmen actief en Nederlandse, die de volkenmoord in Srebrenica niet konden verhinderen. Eind 1995 kwam ook de NAVO in actie met luchtaanvallen en na het ondertekenen van het vredesverdrag van Dayton stuurde de NAVO een eigen troepenmacht naar Bosnië om de uitvoering van het akkoord af te dwingen. 
• Voor Oekraïne is een VN- of NAVO-troepenmacht geen optie, omdat de oorlog daar aan de hele wereldorde gelinkt is. Rusland heeft vetorecht in de VN-Veiligheidsraad en kan een eventuele VN-interventie dus tegenhouden; de NAVO van haar kant zal niet in actie komen in Oekraïne (dat geen lid is van de NAVO) om geen rechtstreekse confrontatie met kernmacht Rusland te riskeren.
• In Oekraïne is er sprake van een regelrechte Russische invasie; in Bosnië werden de Bosnische Serviërs militair gesteund door buurland Servië, maar was er geen inval. 
• In Bosnië was een wapenembargo van kracht tegen àlle partijen; de Bosnische moslims werden dus (officieel) niet bewapend; Oekraïne daarentegen krijgt nu wel volop wapens van het westen, ook van België. Dat lokt reacties uit in Bosnië dezer dagen: “Als we een tiende van de publieke steun en een twintigste van de militaire hulp hadden gehad, dan was de oorlog gestopt. Dan waren er geen 100.000 doden gevallen en had het geen drie jaar geduurd," zegt Damir Sagolj, indertijd bij het Bosnische leger en nu een internationaal gerenommeerde fotograaf, aan de krant The Guardian.