‘Het is heftig. Ik heb mijn gezin moeten achterlaten’: op de redactie van The Moscow Times in Amsterdam’

Drie weken geleden reisde Dima, de 43-jarige hoofdredacteur van The Moscow Times, met twee koffers naar Amsterdam. Sinds vorige maand, na de draconisch nieuwe wet die strafbaar stelt wat de staat beschouwt als valse informatie over de oorlog, wordt de Russische internetkrant vanuit de DPG-gebouwen in de Nederlandse hoofdstad gemaakt.

Een handvol redacteurs van de krant heeft Moskou verlaten om hun werk voort te zetten in het gebouw in Amsterdam waar ook de Volkskrant, Trouw en Het Parool worden gemaakt.

De uitgever van The Moscow Times, Derk Sauer, is een Nederlander. Hij was in de jaren 1980 hoofdredacteur van het tijdschrift Nieuwe Revu, maar  verhuisde in 1989 naar Rusland  waar hij toen het eerste glossy magazine van de Sovjet-Unie startte. Nadat het Kremlin de nieuwe wet had aangenomen, belde hij met zijn vriend Hans Nijenhuis, oud-hoofdredacteur van het AD. Die regelde dat er bij DPG Media een plekje werd vrijgemaakt.

“We zijn heel gastvrij ontvangen, maar het is heftig”, zegt hoofdredacteur Dima. “Vooral omdat ik mijn vrouw en drie kinderen heb achtergelaten.”

De kantoorruimte op de eerste verdieping van het DPG-gebouw is sober ingericht: behalve enkele hagelwitte bureaus staan er wat lege kasten tegen de muur.

Niemand heeft boeken of een papieren archief meegenomen.

“Ik beschouw dit als een businesstrip. Ik ga ervan uit dat we over enkele weken terugkeren naar Moskou”, zegt Dima, die samen met zijn collega’s in een hotel logeert. 

Marina, de jongste redactrice van The Moscow Times, denkt daar anders over. “Ik hou er rekening mee dat we nooit meer naar Rusland kunnen teruggaan”, zegt ze.

Derk Sauer richtte in 1992 The Moscow Times op als onafhankelijk dagblad dat zich aanvankelijk richtte op expats die na de val van het communisme naar Moskou verhuisden. Vijfentwintig jaar lang was het het enige Engelstalige blad in Rusland. Vandaag is het een internetkrant die wereldwijd wordt gelezen door vier à vijf miljoen mensen. Ongeveer een derde van hen zijn Russen, zegt Derk Sauer.

Voorlopig is The Moscow Times ook in Rusland nog gewoon online beschikbaar. “Maar het is een kwestie van tijd voor ook wij geblokkeerd zullen worden”, zegt de 69-jarige mediamagnaat. 

Absolute persvrijheid

Sinds de start van de invasie in Oekraïne werden de  meeste onafhankelijke media in het land verboden. Zoals Medusa bijvoorbeeld, een Russisch- en Engelstalige onafhankelijke nieuwswebsite die werkt vanuit Letland,  of ook Mediazona, een onafhankelijke website die bericht over criminele zaken en het juridische systeem. Ook grote websites en sociale media werden geblokkeerd waaronder Facebook, Twitter en Instagram. Mediatoezichthouder Roskomnadzor deed onder meer ook de Russische en Engelstalige website van BBC in de ban. 

“Het is niet altijd zo geweest”, zegt Derk Sauer. “Tot  1998 was er onder Boris Jeltsin absolute persvrijheid in Rusland. De eerste jaren onder Vladimir Poetin was er ook nog niets aan de hand. Maar geleidelijk aan werd de persvrijheid aan banden gelegd.”

“Het grootste probleem is dat Vladimir Poetin al veel te lang aan de macht is”, vervolgt Sauer. “Dan worden leiders opportunisten die vooral bezig zijn met de vraag hoe ze nog langer aan de macht kunnen blijven. Poetin is ook een product van zijn tijd. De ideologische wortels waren losgeslagen, het opportunisme kreeg de overhand. Hij heeft al doende een narratief ontwikkeld.  Naarmate hij meer geïsoleerd kwam te staan, is hij extremer geworden. Die processen versterken elkaar.”

Redactrice Marina die de opiniepagina verzorgt, was acht jaar toen Vladimir Poetin aan de macht kwam. “Ik heb Rusland nooit anders gekend dan onder Poetin”, zegt Marina. Toen ze op haar achttiende journalistiek ging studeren in Sint-Petersburg, deed ze dat uit activisme. “Ik wilde iets veranderen door mijn werk. Vandaag ben ik realistischer. Ik doe dit werk omdat het het juiste is, maar ik geloof niet meer in een toekomst voor Rusland.”

Marina begon haar carrière bij Delovoy Peterburg, een krant die voor 2014 in handen was van een Zweedse mediagroep. “Van de ene op de andere dag mocht dat niet meer, omdat een Russische wet toen buitenlanders verbood om meer dan 20 procent van een in Rusland gevestigd mediabedrijf te controleren. De nieuwe bazen bleken stromannen en we zijn toen met heel de redactie opgestapt. Ik ben naar Moskou verhuisd en uiteindelijk bij The Moscow Times terechtgekomen. 

“Eind vorig jaar was ik met een ander project bezig, maar toen Dima me belde om mee naar Amsterdam te gaan, heb ik niet geaarzeld. Ik vond het vooral spannend en opwindend. Maar na anderhalve week dringt het wel door dat ik misschien niet meer terug kan. Die gedachten probeer ik uit te schakelen: de toekomst ligt niet in mijn eigen handen.”

Bananenrepubliek

Twee grote posters die in allerijl zijn opgehangen in het lokaal, geven de absurditeit van de situatie weer: eentje is een plattegrond van Moskou, de ander van Amsterdam.  “Dit is verre van ideaal”, zegt Derk Sauer. “We doen dit alleen omdat het niet anders kan. Poetin zal niet alle journalisten arresteren, maar je kunt de klok erop gelijkzetten dat ze voorbeelden gaan stellen. Ze zullen er een paar mensen uitpikken die een foto delen met een kritische slogan erop en die gooien ze in de gevangenis. Daarmee schrikken ze miljoenen anderen af. Zo deden ze dat vorig jaar ook met Tom Vennink, de correspondent van de Volkskrant.”

Voor zover bekend zijn er nog geen journalisten gearresteerd die de omstreden mediawet hebben overtreden, maar veilig is het als journalist in Rusland zeker niet. Donderdag werd Dmitri Moeratov, de Russische journalist en Nobelprijswinnaar voor de Vrede,  door een onbekende aangevallen met rode verf toen hij met de trein onderweg was van Moskou naar Samara. Moeratov is de hoofdredacteur van de onafhankelijke Russische krant Novaja Gazeta. Onlangs schortte hij de publicatie  op, na toenemende druk van de Russische autoriteiten.

“Poetin, en dat geldt voor heel veel Russen, draagt een curieuze mix in zich van zowel een meerderwaardigheidscomplex als een minderwaardigheidscomplex”, zegt Derk Sauer. “Rusland is een groot land met een rijke geschiedenis en als je met Russen aan tafel zit, kijken ze vaak toch een beetje op je neer. Langs de andere kant zijn ze de aansluiting met de moderne wereld ook wat kwijtgeraakt. De gouden eeuw voor Rusland was de negentiende eeuw waarin het land toonaangevend was op het gebied van literatuur, muziek, wetenschap, ... In de twintigste eeuw zijn ze die voortrekkersrol kwijtgeraakt. 

“Met de val van de USSR zijn ze zelfs wat in een bananenrepubliek beland. Daar hebben ze een enorm minderwaardigheidscomplex aan overgehouden. Daar heeft ook Vladimir Poetin last van: een van zijn grote  drijfveren is zijn plaats aan de geopolitieke tafel. Voor de invasie in Oekraïne had hij die, maar niemand nam hem echt serieus. Daardoor voelde hij zich enorm verongelijkt. De afgelopen jaren heeft hij langzaam maar zeker fort Rusland opgetrokken. Tijdens corona heeft hij zich letterlijk opgesloten in zijn eigen huis. En dan krijg je dit.”

Dima gaat even naar een vergaderruimte om er discreet te overleggen met een Russischtalige collega die vanuit Kazachstan werkt aan een van de belangrijkste artikels deze week, over het aantal overleden Russische soldaten en de wijze waarop dat dodencijfer wordt verdonkeremaand. Russische staatsmedia hebben het over 433 overlijdens, volgens Oekraïense bronnen gaat het om 15.000 dode soldaten. “De reden is dat Rusland alleen een overlijden erkent als er ook een lichaam is”, zegt de hoofdredacteur.

Xenia, de auteur van het stuk, werkt nog maar enkele weken bij The Moscow Times. “Ik begon bij de start van de oorlog”, vertelt ze ons via mail. Ze koos ernaar om voorlopig vanuit Kazachstan te werken. “In Rusland blijven was geen optie. Een oorlog is een oorlog en ik kan niet anders dan die term gebruiken. Ik ben naar Kazachstan gegaan om te blijven doen wat ik belangrijk vind. Naar Europa verhuizen, is behoorlijk verleidelijk, maar ik wil niet te ver van mijn familie zijn. Bovendien hoop ik dat we binnenkort allemaal naar Rusland kunnen terugkeren. Als dit alles voorbij is, heeft ons land een vrije pers nodig, onderwijshervorming, onafhankelijke rechtbanken en transparantie. We zullen veel werk hebben.”

Opwarming van de aarde

Marina, Xenia en Dima willen uit veiligheidsredenen niet met hun volledige naam in de krant. Sinds de oorlog in Oekraïne worden artikels in The Moscow Times niet meer ondertekend. 

Dat geldt niet alleen voor de politieke artikels, maar ook voor de stukken over klimaat, cultuur, en corona waarover de krant uitgebreid bericht. Vorig jaar onthulde de krant het allereerste coronageval in Rusland. The Moscow Times berichtte ook systematisch over de foute officiële cijfers. “Er zijn zo veel verhalen in Rusland die niet gerapporteerd worden. De officiële media besteden geen aandacht aan de klimaatproblematiek terwijl het uiteraard wel een thema is. De opwarming van de aarde gaat in Siberië twee keer zo snel als in de rest van de wereld, maar wij zijn de enige die daarover berichten.”

“We blijven ook vandaag die thema’s behandelen”, zegt Derk Sauer. “Rusland is nu eenmaal meer dan Poetin.”

Zoals dat gaat in tijden van rampspoed, kregen de oplagecijfers van The Moscow Times sinds de start van de oorlog een boost. Tegelijkertijd werd het verdienmodel van de krant helemaal door elkaar geschud. Tot voor kort leefde The Moscow Times van advertenties en kleinere projecten in Rusland. Vandaag is de advertentiemarkt in elkaar gezakt, en leeft de krant van crowdfunding en donaties. Wie een artikel leest, wordt meteen gevraagd om te doneren voor onafhankelijke journalistiek. “Ik ben heel goed geworden in bedelen”, zegt Sauer. 

The Moscow Times heeft twintig journalisten in dienst. De niet-Russische redacteuren konden het land makkelijker verlaten en werken al vanuit het buitenland: er is een klein kantoortje opgestart in de Armeense hoofdstad Jerevan en vijf coördinerende redacteuren werken vanuit Amsterdam. 

Een aantal redacteurs is in Rusland gebleven, en werkt daar ondergronds. Vindt hij nog journalisten die in Rusland voor The Moscow Times willen werken? “De rekrutering is moeilijk, omdat je eigenlijk van hen vraagt om de wet te overtreden”, zegt Sauer. “Daar moeten we uitermate voorzichtig zijn. Maar het is wel essentieel.”

Onlangs bracht de krant een ooggetuigenverslag van een begrafenis waar een redacteur de vreselijke statements van een lokale priester en andere gezagsdragers kon optekenen.

Braindrain

In Amsterdam – op het whiteboard staan in grote letters de gegevens van de servicedesk voor eventuele internetproblemen – gebruiken de redacteurs vooral berichtendienst Telegram en sociaalnetwerksite VKontakte. Op die manier kon Marina deze week een interview afnemen met een gedeputeerde uit Voronezj die haar afgrijzen over de oorlog had uitgesproken. “Ze wil het land uit. Ik wacht nu tot het zover is voor ik het artikel kan publiceren.”

 Xenia vindt het contact met haar bronnen op dit moment het moeilijkste deel van haar werk. “Mensen zijn bang om zelfs over onschuldige onderwerpen iets te zeggen. Het vraagt veel inspanning om hen te overtuigen ons te vertrouwen.”

“Aan opiniërende stemmen hebben we geen gebrek”, zegt Dima. “Het land is leeggelopen. Alle artiesten en kritische journalisten zijn naar het buitenland vertrokken. Ze vrezen gearresteerd te worden, of zien gewoon geen toekomst mee . Maar vanuit het buitenland willen zij wel stukken voor ons schrijven.”

Deze week publiceerde The Moscow Times een opiniestuk van een van de laatste onafhankelijke journalisten die wel in Rusland gebleven is,  Yevgenia Albats, de hoofdredacteur van het tijdschrift The New Times. Daarin beschrijft ze hoe ‘de schande van Boetsja voor altijd aan de Russen zal blijven kleven’.

In totaal hebben vandaag al tienduizenden Russen hun land verlaten. Ze zijn verontwaardigd over de oorlog, bezorgd over de dienstplicht of vrezen dat de grenzen straks helemaal zullen sluiten. 

Sommigen proberen wederzijdse hulp te organiseren en proberen het anti-Russische sentiment tegen te gaan. Dimitri Aleshkovsky, een 37-jarige journalist die naar Letland vluchtte, vertelde aan The New York Times dat hij de eerste vijf dagen van de oorlog elke dag huilde en paniekaanvallen kreeg. “Toen trok ik mezelf bij elkaar en realiseerde me wat ik moest doen.” Samen met een aantal collega’s zette hij een initiatief op poten dat voorlopig ‘OK Russen’ wordt genoemd om diegenen te helpen die gedwongen zijn te vertrekken of proberen te vertrekken.

“Die braindrain is iets waar we nog jaren tegen zullen vechten”, zegt Derk Sauer. “Vrijwel iedereen die het verschil kan maken, is het land uit gevlucht waardoor het verzet kleiner wordt. Deze situatie dwingt mensen tot heel existentiële keuzes: blijf je en pleeg je verzet, of ga je weg met het risico om nooit meer terug te komen?”

Mentaal gezond blijven

Die eigen keuze is één ding, maar hoe gaat het met de achterblijvende familie? Lopen zij risico? “Er is nog niemand gearresteerd omdat hij The Moscow Times leest”, zegt Dima. “De grootste moeilijkheid in Rusland is om mentaal gezond te blijven tussen al die propaganda.”

Ook Marina maakt zich weinig zorgen om de veiligheid van haar moeder in Sint-Petersburg. “Mama denkt heel anders over de oorlog in Oekraïne. Ze gelooft niet dat haar landgenoten slecht zijn en onschuldige burgers doden. Ze gelooft de propaganda van Poetin om er zelf mee te kunnen leven.”

“Ik probeer om haar andere informatie aan te reiken”, vervolgt Marina. “Ik heb haar een VPN-verbinding gegeven zodat ze ook de geblokkeerde media kan lezen. Ook vanuit Amsterdam bel ik om de paar dagen met haar, maar meestal monden die gesprekken uit in ruzie en geschreeuw. Ik kan er niet tegen dat mijn moeder in de Poetin-propaganda gelooft.”

Hoe moeilijk is het om objectief te blijven? Op het whiteboard hebben de redacteurs geschreven hoe zij over de oorlog in Oekraïne denken. ‘Fucking war! Russia will be free!’, staat er in cyrillisch schrift. 

“Eigenlijk zijn wij tamelijk ouderwets”, zegt Dima. “Mensen komen naar onze website omdat ze de feiten willen lezen. We hanteren het aloude principe van woord en wederwoord.”

“Uiteraard maakt die oorlog ook bij ons veel emoties los”, zegt Marina. “Toen ik zondag de beelden uit Boetsja zag, was ik woedend. Als kind heb ik geleerd dat je voor mensen en dieren moet zorgen. Ik voelde me verraden. Ik vind het zo moeilijk om me voor te stellen dat mijn landgenoten die gruwel hebben aangericht.”