Drones en vliegtuigen bespieden de Russen: wat is de rol van westerse spionagediensten in de oorlog?

“De ogen en oren van Oekraïne in de lucht”, zo worden de Amerikaanse en Britse RC-135-verkenningsvliegtuigen deze dagen wel eens gekscherend genoemd. De Boeings, die met hun sensors diep in Oekraïne communicatie kunnen onderscheppen en afluisteren, scheren regelmatig in Polen, Slowakije en Roemenië langs de Oekraïense grens. En ze zijn gewoon te volgen via websites als FlightRadar24 en door vliegtuigspotters.

Voor de Russische invasie begon, vlogen de RC-135’s voortdurend boven Oekraïne om de Russische troepenopbouw over de grens in de gaten te houden. Nu opereren de Amerikaanse en Britse vliegtuigen in de Navo-buurlanden van Oekraïne om niet het doelwit te worden van de Russische luchtmacht. De VS zetten ook drones in, onder andere in het internationale luchtruim boven de Zwarte Zee, om de Russen te bespieden.

Met de Global Hawk, Amerika’s grootste drone die vanaf grote hoogte vliegt, kunnen Russische troepenformaties in beeld worden gebracht. Ook in de lucht zijn Awacs-radartoestellen van de Navo die in Polen en Roemenië nabij de Oekraïense grens rondcirkelen. Officieel zijn de Awacs-toestellen in de lucht om het luchtruim van de lidstaten te bewaken. Maar met de Boeing E-3 kunnen ook tot op 400 kilometer de operaties van de Russische luchtmacht in het Oekraïense luchtruim bespied worden.

Waardevolle informatie

De Nederlandse generaal-majoor Pieter Cobelens, oud-directeur van de Nederlandse militaire inlichtingendienst MIVD, denkt niet dat het Westen nu ‘gehandicapt’ is omdat ze niet meer boven Oekraïne kunnen vliegen. “Hoe dichter je bij de vijand zit, hoe beter natuurlijk”, aldus de generaal-majoor. “Door langs de grenzen te vliegen, kunnen ze nog altijd genoeg zien en waardevolle informatie boven water halen.”

De Amerikaanse en Britse regering brengen voortdurend details naar buiten over het optreden van het Russische invasieleger. Of ze waarschuwen over mogelijke acties van Moskou, zoals de inzet van chemische wapens. Maar hoe komen ze aan die informatie? En hoe weten ze bijvoorbeeld dat Poetins adviseurs hem niet de waarheid vertellen over het slechte verloop van de oorlog?

De verkennings- en waarnemingsvluchten van de Boeings en de drones zijn slechts een deel van de middelen die vooral de VS inzetten om alles te weten te komen over de Russische acties. Met de inzet van satellieten, het oude vertrouwde spionnenwerk, het gebruik van bronnen en het opzetten van afluisteroperaties wordt verder geprobeerd een zo compleet mogelijk inlichtingenbeeld te krijgen.

Informatie aan Oekraïne

“Met de zogenaamde operationele inlichtingen, de sensoren van vliegtuigen en satellieten, kan je al een goed en betrouwbaar beeld opbouwen van het verloop van de strijd en van troepenverplaatsingen”, zegt generaal  Tom Middendorp, tussen 2012 en 2017 als Commandant der Strijdkrachten (CDS) de hoogste militair van Nederland.

Om de Russen niet te tippen, wordt vervolgens in alle talen gezwegen hoe de VS aan bepaalde informatie zijn gekomen. Bijvoorbeeld of  de Amerikanen hoge Russische generaals in Oekraïne hebben horen praten over Poetin. En vormden deze afgeluisterde gesprekken wellicht de basis voor de analyse dat de Russische leider door zijn eigen mensen wordt misleid? De media moeten het steeds doen met een summier antwoord: “Dit blijkt uit onze inlichtingen.”

Ook over of de VS alle informatie van de waarnemings- en dronevluchten deelt met Oekraïne, zwijgt Washington het liefst om Moskou niet voor het hoofd te stoten. “We verstrekken een enorme hoeveelheid inlichtingen aan Oekraïne”, was het enige wat Avril Haines, de baas van alle Amerikaanse spionagediensten, vorige maand hierover in het Congres wilde zeggen. Alleen achter gesloten deuren was zij bereid verder uit te weiden over wat Kyiv precies krijgt.

Geheime informatie als wapen

Opvallend in de Oekraïne-oorlog is wel, in vergelijking met andere oorlogen, dat Washington en Londen sneller bereid zijn geheime informatie naar buiten te brengen als dit nodig is. De Britten melden dagelijks op Twitter hoe de strijd verloopt. Zij waren een van de eersten die naar buiten brachten dat de Russen zware verliezen leden. De Amerikanen waarschuwden dat het Russische leger mogelijk chemische of biologische wapens zou gaan inzetten.

Volgens Cobelens, die tussen 2006 en 2011 als MIVD-baas te maken kreeg met de inlichtingen van zijn Amerikaanse tegenhanger DIA, werden de Russen verrast door de pro-actieve tactiek van de VS. Cobelens: “De informatieoorlog is nu heel belangrijk. De VS lieten Poetin zo zien dat ze wisten wat zijn intenties waren en dat ze hem doorhadden. De Russen beseften dat ze in de gaten werden gehouden en dat het ingewikkeld werd, zoals met de inzet van chemische wapens, om nog iets in elkaar te flansen.”

De Nederlandse hoogleraar Oorlogstudies Frans Osinga begrijpt dat hier en daar met de wenkbrauwen werd gefronst toen Moskou ervan werd beschuldigd dat het mogelijk chemische of biologische wapens in het geniep zou inzetten in Oekraïne. In 2003, na de Irak-invasie, stonden de VS immers wereldwijd te kijk toen bleek dat hun inlichtingen fout waren en dat Bagdad helemaal geen massavernietigingswapens meer had.

Amerikaanse bluf?

“Het kan bluf zijn wat de Amerikanen nu zeggen”, aldus Osinga, een voormalige F-16-vlieger. “Maar daar moet je niet van uitgaan. Dit zeg je niet zomaar. We moeten ervan uitgaan dat de VS goede bronnen hebben hiervoor. Wie? Dat weten we natuurlijk niet. Maar de VS hebben vanaf het begin goede informatie gehad over de Russische plannen om Oekraïne binnen te vallen. Ze laten Poetin nu zien dat ze weten wat hij van plan is. Of ze, vanwege dat verhaal dat Poetin geen juiste informatie krijgt, een mol in Moskou hebben? Dat is pure speculatie.”

Cobelens: “Dat de VS een bron dichtbij Poetin hebben, lijkt vergezocht maar je kunt het niet uitsluiten. Er zijn genoeg personen in zijn omgeving, mensen met macht of geld, die een eigen agenda hebben. Het kan iedereen zijn, zoals een oligarch. Wie wordt genoemd als Poetins opvolger? Onder andere de baas van de inlichtingendienst. Wat nu over Poetin wordt gezegd, is een oud gegeven en geldt voor elke dictator. Ook Hitler kreeg alleen maar goed nieuws te horen van zijn eigen mensen.”

De voormalige spionnenbaas wil het belang van spionnen ter plekke niet uitvlakken in de pogingen van de VS en andere landen om aan goede informatie te komen. “Deze twee landen bespioneerden elkaar al voor de Tweede Wereldoorlog”, betoogt Cobelens. “Ze werken allebei met lokale mensen. Niet voor niets worden nu zoveel diplomaten uitgezet.”