België, hotspot voor geroofd antiek: overheid verkocht gestolen Nigeriaans miljoenenstuk voor... 240 euro

In de nacht van 14 januari 1987 dringen dieven binnen in het Nationaal Museum in Jos, een stad in Nigeria. Een bewaker betrapt hen terwijl ze hun slag slaan. De man wordt zwaar mishandeld en raakt levensgevaarlijk gewond.

De dieven vertrekken met negen kostbare stukken. Een van die stukken is een levensgroot bronzen hoofd van enkele honderden jaren oud. Deze zogenoemde "Ife-brons", een absoluut topstuk, is miljoenen euro's waard.

“Het gaat om Afrikaanse kunst van het allerhoogste niveau”, zegt Julien Volper, conservator in het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. “Buiten Nigeria vind je weinig van dit soort stukken. Het British Museum in Londen heeft slechts één gelijkaardig beeld. Het Metropolitan Museum in New York had er één, maar dat werd in 2021 teruggegeven aan Nigeria. Dergelijke stukken zijn van onschatbare waarde."

De Nigeriaanse overheid verwittigt na de diefstal meteen de internationale politiedienst Interpol en VN-werelderfgoedorganisatie Unesco. Daarop publiceert Unesco een brochure met foto's van de gestolen stukken. Die brochure wordt wereldwijd verspreid. Dat maakt het moeilijker voor de dieven om hun buit te verkopen.

Bronzen Ife-beelden mag je overigens niet zomaar verhandelen. Ze staan op de "rode lijst" van de Internationale Raad van Musea (ICOM).  Veilinghuizen, musea en verzamelaars moeten extra voorzichtig zijn wanneer ze dit soort stukken aangeboden krijgen, want Ife-beelden die op de kunstmarkt belanden, zijn bijna altijd geroofd.

Het bronzen hoofd uit het museum in Jos lijkt jarenlang van de aardbodem verdwenen. Ook van de dieven is er geen spoor.

Wat er in die periode met het beeld gebeurt, blijft een mysterie. Wel is zeker dat het op een bepaald moment opduikt in België. Het wordt, waarschijnlijk in Brussel, in beslag genomen.

Het is onduidelijk in welke omstandigheden dat gebeurt. Een huiszoeking bij een verzamelaar of een antiquair? Of misschien een politiecontrole in een antiekzaak?

We probeerden een antwoord te vinden op deze vragen. Dat blijkt helaas onmogelijk, want de rechtbank in Brussel kan het dossier niet terugvinden. "Er werd op de griffie van onze rechtbank navraag gedaan", zegt persrechter Els De Breucker van de Nederlandstalige rechtbank van eerste aanleg. "Het is jammer genoeg niet mogelijk om te achterhalen wat er juist met het masker gebeurd is."

Ook bij de overheidsdienst Financiën vinden ze aanvankelijk geen informatie over de omstandigheden waarin het hoofd in beslag werd genomen. "We vinden hierover niets terug", schrijft Francis Adyns van de Federale Overheidsdienst Financiën in een mail aan VRT NWS en De Tijd.

We vroegen ook informatie aan het Centraal Orgaan voor de Inbeslagneming en Verbeurdverklaring (COIV), maar ook dat spoor loopt dood. Het blijft onduidelijk in welke omstandigheden het beeld in beslag werd genomen.

Dat is vooral pijnlijk voor de Belgische overheid. De inbeslagname van het hoofd is het enige spoor naar de dievenbende achter de grote kunstroof in het Nigeriaans museum.

"We vinden het bijzonder jammer dat dit spoor nooit grondig onderzocht werd", zegt Babatunde Adebiyi van de Nigeriaanse Commissie voor Musea en Monumenten. "Dit is een heel belangrijke zaak die we absoluut willen oplossen. Misschien hadden we langs deze weg de dieven kunnen vinden. En vergeet ook niet: bij de inbraak raakte een bewaker van het museum levensgevaarlijk gewond. Het gaat om een ernstige misdaad."

Het had ook anders gekund. Een van de acht andere geroofde stukken uit het museum in Jos dook in 1990 op in Zwitserland. Een deskundige merkte het op toen het aangeboden werd op een veiling in Zürich. De Nigeriaanse ambassadeur begon een rechtszaak, waarna de handelaar het stuk een jaar later teruggaf aan Nigeria.

Het in België gevonden bronzen hoofd keerde na de inbeslagname niét terug naar Nigeria. Het lag jarenlang stof te verzamelen in de catacomben van het justitiepaleis in Brussel... tot 14 november 2007.  

De Federale Overheidsdienst Financiën organiseert die dag in Molenbeek een openbare verkoop van in beslag genomen spullen. Op de veiling gaat ook een "lot Afrikaanse kunst" onder de hamer. In dat lot: het bronzen hoofd dat jaren eerder in beslag werd genomen. De overheidsdienst Financiën veilt dus, zonder het te beseffen, een geroofd Nigeriaans topstuk.

"Op 14 november 2007 verkocht de FOD Financiën inderdaad een lot “Afrikaanse kunst", bevestigt woordvoerder Francis Adyns.

De koper betaalt voor het bronzen hoofd 200 euro plus 20 procent kosten. Totale aankoopprijs: 240 euro, een koopje voor een stuk dat naar schatting vijf miljoen euro waard is. De koper had die dag overigens nog meer geluk. Hij kocht op de veiling ook een akoestische gitaar voor 72 euro.

"We begrijpen met de beste wil van de wereld niet hoe dit kon gebeuren", zegt Babatunde Adebiyi. "België had het bronzen hoofd stuk nooit openbaar mogen verkopen. Als je iets vindt dat gestolen is, dan geef je het terug aan de eigenaar. Dat is in dit geval niet gebeurd."

De FOD Financiën vindt na wat zoekwerk meer informatie over de openbare verkoop, maar de identiteit van de koper geven ze niet vrij.  Toch kunnen we langs een andere weg een kopie van het aankoopbewijs bemachtigen: een handgeschreven velletje papier, met daarop ook de naam van de koper. Het gaat om een Oost-Vlaamse antiquair met een lange staat van dienst. Hij had in het verleden verschillende antiekzaken. 

Het is niet duidelijk of de man besefte dat hij een Nigeriaans topstuk kocht. Hij reageerde niet op verschillende vragen om een interview.

Babatunde Adebiyi is ervan overtuigd dat de handelaar wel degelijk besefte dat hij een stuk kocht dat op de rode lijst van ICOM staat. "Het gaat om een gereputeerde antiekhandelaar", zegt hij. "Als antiquair wist hij dat het ging om een bronzen Ife-beeld dat zeer waarschijnlijk geroofd was. Toch heeft hij ervoor gekozen om het beeld te houden."

De nieuwe eigenaar stuurt het bronzen hoofd in 2017, tien jaar na de openbare verkoop, naar het veilinghuis Woolley & Wallis in Londen. Hij wil het daar laten veilen... en voor meer dan 240 euro. Een gelijkaardig hoofd ging een paar jaar eerder voor 15 miljoen Britse pond onder de hamer.

Het Londense veilinghuis doet meteen een grondig herkomstonderzoek. De expert die het stuk voorgelegd krijgt, ziet meteen dat het gaat om een geroofd stuk. De Londense Metropolitan Police komt ter plekke en neemt het hoofd in beslag. Ook de Belgische politie wordt op de hoogte gebracht.

Julien Volper, conservator in het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren, krijgt enkele weken later een mail van de Belgische politie.

"Ze stuurden mij foto's van het beeld met de vraag of ik die wou bekijken", zegt Volper. "De foto's waren echter van slechte kwaliteit en daarom kon ik niet zien of het beeld echt was of een vervalsing. Later kreeg ik betere foto's van de Londense politie. Toen ik die bestudeerde, zag ik dat het beeld zeker echt is."

Na de inbeslagname volgt een juridische loopgravenoorlog. De Vlaamse antiquair schermt met zijn aankoopbewijs. Zijn redenering: "Ik heb het stuk gekocht van de Belgische overheid, dus nu is het van mij."

De Nigeriaanse overheid vindt dat onzin. "We hebben dat aankoopbewijs gezien en we geloven dat het echt is", zegt Adebiyi. "Het doet echter niet ter zake. Het bronzen hoofd was op het moment van de verkoop internationaal geseind als gestolen erfgoed. België had het nooit mogen verkopen."

Adebiyi reist in 2019 naar Brussel voor overleg met de antiquair. Die laat zich bijstaan door een advocaat gespecialiseerd in internationaal recht. Het wordt een gespannen bijeenkomst, waarin beide partijen lijnrecht tegenover elkaar staan.

"We hebben aan de handelaar gezegd dat hij als een held zal gezien worden in Nigeria als hij het stuk teruggeeft", zegt Adebiyi. "Hij antwoordde dat hij geen behoefte heeft om een held te zijn. Het enige dat hij wil is geld. Anders geeft hij het hoofd niet terug."

De handelaar heeft zijn prijs inmiddels laten zakken tot 60.000 euro, maar ook dat bedrag wil Nigeria niet betalen. "Het gaat ons om het principe", zegt Adebiyi. "We willen geen precedent scheppen door geld op tafel te leggen voor iets dat van ons is."

Adebiyi wordt boos wanneer hij vertelt over de onderhandelingen. "Dit is een nationaal erfstuk! Een prachtig kunstobject gemaakt door onze voorouders wordt behandeld als platte koopwaar. De koper bezoedelt met zijn houding onze cultuur en beledigt een hele natie, terwijl de wereld onverschillig toekijkt. Beeld je in dat een Rembrandt of een Rafaël gestolen wordt in het Louvre en nadien opduikt in een nachtwinkel in Nigeria... Wat zou er dan gebeuren? Europa zou onmiddellijk de uitlevering en arrestatie van de Nigeriaanse handelaar vragen!"

De zaak dreigt na de mislukte onderhandelingen verder te escaleren. De Nigeriaanse minister van Cultuur reist in 2020 zelfs naar het Verenigd Koninkrijk, voor overleg met zijn Britse collega. Het beeld bevindt zich nog altijd in Londen en dus hopen de Nigerianen dat de Britse overheid kan helpen. Ook dit gesprek levert echter niets op.

Het dossier belandt uiteindelijk bij VN-werelderfgoedorganisatie Unesco. Daar hebben ze een overlegcomité dat zich buigt over dit soort zaken. "Landen gaan er samen op zoek naar een oplossing", zegt Adebiyi. "Voorlopig heeft dat echter niets opgeleverd. Het dossier zit nog altijd muurvast, want volgens België gaat het niet om een zaak tussen twee landen, maar tussen een individu (de antiquair) en een ander land (Nigeria)."

Adebiyi vindt dat een vreemde redenering. "België heeft het hoofd openbaar verkocht in plaats van het terug te geven aan Nigeria. Dan kan je toch niet stellen dat je niets met de zaak te maken hebt? We hopen dat België alsnog zijn verantwoordelijkheid neemt."

We vroegen een reactie aan de Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken en aan minister van Buitenlandse Zaken Sophie Wilmès (MR). Elke Pattyn, woordvoerster van Wilmès, laat weten dat de minister niet betrokken was bij de zaak. Verder kregen we geen reactie op onze vragen om meer uitleg.

Het lot van het bronzen hoofd blijft onzeker. Keert het binnenkort terug naar het Nationaal Museum in Nigeria? Mag de huidige eigenaar het houden? Blijft het nog jaren liggen bij de Londense Metropolitan Police? Niemand die het weet.

"Ik denk persoonlijk dat de Belgische overheid deze zaak snel kan oplossen", zegt Julien Volper, curator in het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika.  "België kan dat doen door 60.000 euro te betalen aan de huidige eigenaar van het hoofd. Dat is een peulschil in vergelijking met de échte waarde. De overheid doet er volgens mij goed aan om deze affaire zo snel mogelijk te regelen, want niemand betwist dat het stuk illegaal verhandeld werd. Men kan beter daarop focussen dan op het teruggeven aan Congo van talloze objecten van het Museum van Tervuren, die wettelijk eigendom zijn van de Belgische staat."

Volper zegt dat de Nigerianen ook in eigen boezem moeten kijken. "In de jaren tachtig en negentig zijn er nog meer diefstallen geweest in musea in Nigeria, ook in het museum in Jos. Daarbij werden verschillende Ife-stukken gestolen. Ongetwijfeld waren bij die diefstallen ook Nigerianen actief betrokken. We moeten uitzoeken hoe die stukken geroofd werden en hoe ze vervolgens in het Westen aan de man werden gebracht. Dit is niet alleen een westerse affaire.”

Babatunde Adebiyi reageert geërgerd wanneer hij dat hoort. "Het klopt dat de veiligheid in onze musea vroeger problematisch was", zegt hij. "Tegenwoordig zijn onze musea echter veel beter beveiligd. En veilig of niet, dat doet er niet toe. Het bronzen hoofd is van ons en het moet terug naar Nigeria. Meer valt daar niet over te zeggen."