Hoe een 4.000 jaar oud beeld geroofd werd in Egypte en even later te koop werd aangeboden in Brusselse antiekzaak

Egypte, eind 2011. Archeologen van een internationale missie doen tijdens opgravingen in het oude Memphis, nabij Caïro, een bijzondere ontdekking. Ze stuiten er op de 4000 jaar oude restanten van een huis. In dat huis, lang verborgen onder het zand, vinden ze een goed bewaard kalkstenen beeld.

Meteen is duidelijk dat het om een bijzondere vondst gaat. Er zijn in Memphis maar een paar gelijkaardige beelden gevonden.

De archeologen bergen het beeld op in een houten kist, samen met enkele andere vondsten. Die kist gaat vervolgens naar het kantoor van de lokale inspecteur van het Ministerie van Oudheden.

September 2014, drie jaar later. De Egyptische archeologe Nagwan Fayez geeft in Londen een lezing over de opgravingen in Memphis, waar ze zelf aan meewerkte. Ze toont er foto's van stukken die bij die opgravingen ontdekt werden. Op één van de foto's: het kalkstenen beeld.

Fayez denkt op dat moment dat het beeld veilig opgeborgen is in de opslagplaats van de archeologische missie. Er is, voor zover ze weet, geen vuiltje aan de lucht.

Nederlander Marcel Marée, conservator in het British Museum, zit die ochtend ook in de zaal. Hij kan zijn ogen niet geloven wanneer hij de foto van het kalkstenen beeld ziet.

"Ik moest tot mijn spijt melden dat het beeld onmogelijk in de opslagplaats van de archeologische missie kon zijn", zegt Marée. "Ik was het enkele maanden eerder tegengekomen onder het assortiment van een antiekzaak in Brussel. Het stond daar te koop."

Er is duidelijk iets vreemds aan de hand: hoe kan een beeld dat zich in Egypte bevindt tegelijk ook in een Belgische antiekzaak te koop staan?

De Egyptische overheid wordt na de lezing in Londen meteen op de hoogte gebracht. Ambtenaren van het Ministerie van Oudheden voeren daarop een inspectie uit in de opslagplaats van de archeologische missie. Ze stellen vast dat het kalkstenen beeld verdwenen is. Tot hun verbazing vinden ze wel een replica van het beeld.

"Je ziet meteen het verschil", zegt Marée. "Het namaakbeeld is klungelig gemaakt door iemand die duidelijk geen hiërogliefen kan lezen. De valsheid straalt je tegemoet wanneer je het ziet."

De Egyptische overheid start na de ontdekking van het valse beeld een groot politieonderzoek. Dat wijst in de richting van een goed georganiseerd crimineel netwerk. De dieven hadden blijkbaar makkelijk toegang tot de vondsten van de archeologische missie. Ze kregen waarschijnlijk hulp van lokale ambtenaren of bewakers.

"Zo gaat het in Egypte wel vaker", zegt een Belgische egyptoloog. "Er liggen enorm veel stukken in de opslagplaatsen van de overheid. Het is niet zo moeilijk om in alle stilte een stuk te laten verdwijnen, als je de juiste contacten hebt."

Soms gaan dieven minder subtiel te werk. "Een lokale maffia was recentelijk betrokken bij de plundering van een archeologische site in Saqqara", zegt Marcel Marée. "Met een bulldozer hebben ze zich een weg gebaand dwars door die site, die nog maar net ontdekt was door een Spaanse archeologische missie. Veel van de stukken die ze daarbij ontdekten doken vervolgens op bij Westerse verkopers, ook in België."

Ook het kalkstenen beeld stond een tijd te koop in een Belgische antiekzaak. Tot Marcel Marée dus ontdekte dat het geroofd werd op een archeologische site in Memphis en vervangen door een replica.

Maar kort na de ontdekking van Marée neemt de zaak een vreemde wending. In de tuin van een klein museum vlakbij het oude Memphis duikt plots een plastic zak op met daarin het originele, vermiste beeld.  Het is blijkbaar in allerijl terug naar Egypte gesmokkeld. Daarbij werd het stuk beschadigd. Het heeft tijdens de terugreis zijn neus verloren.

De zaak wordt dus nóg vreemder: hoe kan een beeld dat zich in een Belgische antiekzaak bevond opeens terug zijn in Egypte?

"Het kalkstenen beeld is kennelijk inderhaast van België naar Egypte teruggestuurd", zegt Marcel Marée. "Zo konden de betrokkenen zeggen: 'Hier is het beeld!', in de hoop dat arrestaties door de politie zo zouden uitblijven." 

De strategie van de smokkelaars mislukt. Ondanks het terugsturen van het originele beeld volgen er arrestaties. Drie bewakers en een inspecteur van het Ministerie van Oudheden verdwijnen achter de tralies. 

In België komt het onderzoek veel trager op gang dan in Egypte. Marcel Marée heeft na de ontdekking van de roof nochtans meteen de Londense Metropolitan Police gecontacteerd. Die heeft de informatie, via de internationale politiedienst Interpol, doorgeven aan de Belgische politie.

De Belgische politie doet vervolgens zeven weken lang niets met de informatie. Het dossier belandt eerst bij de lokale politie van Bergen, waar de handelaar woont die het beeld te koop aanbood. Zij laten echter weten dat ze "geen kunstzaken onderzoeken". Het dossier verhuist vervolgens naar Brussel, waar de handelaar een zaak heeft. Zo gaat kostbare tijd verloren.

"Ik had verwacht dat de Belgische politie meteen naar die handelaar zou gaan om het beeld veilig te stellen", zegt Marée. "Dat gebeurde tot mijn verbazing niet. De zaak was nochtans zo klaar als een klontje. De politie ontving alle bewijs voor de diefstal op een gouden schoteltje."

Pas zeven weken na de ontdekking van de roof wordt de handelaar dan toch ondervraagd. Het originele beeld is op dat moment al terug naar Egypte gesmokkeld. De agenten vinden wel een ander beeld dat moet zijn geroofd van dezelfde archeologische site. Dat nemen ze in beslag.

Het in beslag genomen beeld kan je zien op deze afbeelding:

De handelaar hangt tijdens het verhoor een vreemd verhaal op. Hij zegt dat "iemand" het beeld bij hem in bewaring heeft gegeven. Die persoon kwam later terug om het beeld weer op te halen, want hij had een koper gevonden.

De politie vraagt aan de handelaar de naam van de persoon die het beeld in bewaring gaf.  De man antwoordt dat hij geen gegevens heeft.

Het is een vreemd, ongeloofwaardig verhaal: een onbekende geeft een 4000 jaar oud beeld in bewaring aan een antiquair, zonder zijn naam achter te laten. Het gaat nochtans om een beeld dat tienduizenden euro's waard is.

Ondanks de vreemde uitleg beslist een Brusselse parketmagistraat dat verder onderzoek niet nodig is. Het onderzoek sterft een stille dood.

Geroofde Egyptische antiquiteiten doken de voorbije jaren ook op bij andere antiquairs in België. Op dit moment loop een onderzoek tegen een Franse handelaar, die een winkel had in de Brusselse Zavelwijk. Bij een inval vonden speurders heel wat gestolen Egyptische stukken, afkomstig van recente plunderingen. Later vonden ze ook een opslagplaats van dezelfde antiquair met nog veel meer geroofde stukken.

De douane en de Economische Inspectie deden in 2020 ook een grote controle op de Brussels Art Fair (BRAFA), de grootste Belgische kunstbeurs. Ze namen er verschillende Egyptische stukken in beslag bij een Franse antiquair.

Vorig jaar nam de gerechtelijke politie van Antwerpen nog eens honderden Egyptische en Syrische stukken in beslag. Het ging om mummiedoeken, dodenmaskers en gemummificeerde dieren, met een geschatte waarde van 2 à 6 miljoen euro. De smokkelaars bewaarden de stukken waarschijnlijk in België omdat het risico op controle hier kleiner is.

Er was recent ook een opmerkelijke vondst in de luchthaven van Caïro. Egyptische douaniers vonden er onderdelen van een mummie, op weg naar België: twee handen en voeten, een deel van een torso en twee benen. De zending was verborgen in twee oude luidsprekers. De verkoper en de klant hadden elkaar leren kennen via Facebook.

Je kan er niet omheen: België is al jaren een hotspot voor de handel in geroofde Egyptische antiquiteiten.

"Egypte komt vaak voor in dossiers", zegt de Federale Overheidsdienst Economie in een mededeling aan VRT NWS en De Tijd. "Meestal zijn het recent geplunderde stukken van na de Arabische lente in 2011. Het gaat vaak om maskers en sarcofagen."

Sarah Durant, woordvoerster van het parket van Brussel, bevestigt het probleem. "De meeste geroofde stukken op de Belgische antiekmarkt komen uit Egypte en Italië."

Dat België een hotspot is voor de handel in geroofde Egyptische stukken weten ze ook in Egypte. De Egyptische overheid zou hierover erg ontstemd zijn.

Egypte blokkeerde vorig jaar vier Belgische archeologische sites, mogelijk om duidelijk te maken dat het zo niet verder kan. Dat horen we van egyptologen die we spraken voor dit artikel.

"Het is jammer dat ze opgravingen stilleggen om België te straffen", zegt een egyptoloog die enkel anoniem wil getuigen, om niet nog meer olie op het vuur te gooien. "Wij hebben niets te maken met die plunderingen, maar toch werden onze archeologische sites maandenlang geblokkeerd. We worden ook extra streng gecontroleerd door de Egyptische autoriteiten."

De Egyptische overheid ontkent dat de sluiting van de archeologische sites te maken heeft met het verhandelen van geroofde stukken op de Belgische antiekmarkt.  "Er is geen verband met het aantal archeologische objecten dat recent in beslag genomen werd in België", zegt Shaaban Abdel-Gawad van het Departement voor de Repatriëring van Antiquiteiten. "We zouden het wel waarderen als België meer inspanningen zou doen om de illegale trafiek van Egyptisch erfgoed tegen te gaan."

We vroegen ook een reactie aan de Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken.  Woordvoerder Wouter Poels wil niet bevestigen dat er een verband is tussen de sluiting van de archeologische sites en de verkoop van geroofde Egyptische stukken op de Belgische antiekmarkt.

Elke Pattyn, woordvoerster van minister van Buitenlandse Zaken, Sophie Wilmès (MR), zegt dat het probleem van de antieksmokkel recent is besproken met de Egyptische regering. "Minister Wilmès heeft er tijdens haar bilaterale ontmoetingen met ambtsgenoten een punt van gemaakt om ook altijd de gevoeligere dossiers te bespreken. Dit dossier is dus ook behandeld tijdens haar onderhoud met haar Egyptische ambtgenoot afgelopen zomer. Over de precieze inhoud van de gesprekken kunnen we niet in detail treden."

Het kalkstenen beeld is inmiddels, in beschadigde staat, terug in Egypte. Foto's van het beeld werden in 2016 getoond op een congres in Caïro over antieksmokkel.

"Ik was aanwezig op dat congres", zegt egyptoloog Harco Willems (KU Leuven). "Heel de dag passeerden er foto's van geroofde stukken. Ook het kalkstenen beeld werd getoond. Brussel werd daarbij genoemd als een plek waar veel dingen gebeuren die het daglicht niet verdragen."

Wat dat betreft is er niet veel veranderd. Brussel is nog altijd een hotspot voor de handel in geroofde Egyptische stukken. Ook de handelaar die het kalkstenen beeld te koop aanbood, is vandaag nog altijd actief. We vroegen hem om een reactie, maar hij wenst geen interview te geven. Hij zegt wel dat hij nooit illegale dingen gedaan heeft, ook niet in de zaak met het kalkstenen beeld. Antiquairs worden volgens hem ten onrechte "gecriminaliseerd".