Portret van Aleksej Navalny, aartsvijand van Poetin: ‘Hoe dichter we de val van Poetin naderen, hoe groter de repressie’

Hij is al zo vaak gearresteerd bij protestacties dat hij de tel is kwijtgeraakt. Hij werd gedeeltelijk blind toen toxische stoffen in zijn ogen werden gegooid, overleefde ternauwernood een vergiftigingspoging in Siberië. Toen werd hij veroordeeld tot bijna tien jaar cel in een maximaal beveiligde gevangenis.

Toch slaagt Aleksej Navalny er op de een of andere manier in te blijven glimlachen.

De 45-jarige advocaat die vanuit het niets uitgroeide tot de grootste binnenlandse vijand van Vladimir Poetin brengt al sinds 2010 corruptie in het Kremlin aan het licht. Zijn campagne om Ruslands genadeloze dictator uit het zadel te lichten leidde tot ongezien massaprotest. Op het hoogtepunt trokken tienduizenden mensen door de straten van Moskou om ‘Poetin is een dief’ te scanderen.

Met zijn kenmerkende mengeling van wrange humor en onverholen walging voor Poetins brutale regime maakte Navalny politiek activisme modieus. Hij overtuigde een generatie van voorheen apathische Russen ervan dat ze de kracht hadden om positieve veranderingen te verwezenlijken. Een met smileys bezaaide blog uit de beginjaren was getiteld ‘Laatste gevecht tussen Goed en Neutraliteit’. Zijn gestileerde documentaire waarin wordt aangevoerd dat Poetin (69) de geheime eigenaar van een gigantisch en protserig paleis aan de Zwarte Zee is, werd meer dan 123 miljoen keer bekeken op YouTube.

Het verbaast dus niet, zeggen zijn medestanders, dat het Kremlin Navalny haat. En het verbaast dus niet, zegt Navalny, dat Poetin de veiligheidsdienst FSB de opdracht gaf hem te vermoorden met novitsjok, een verboden zenuw­gif uit de Sovjet-tijd, en hem vervolgens opsloot toen hij het lef had om niet alleen de aanslag te overleven, maar ook nog eens terug te keren naar Rusland.

Strafkolonie nr. 2

In februari dit jaar, terwijl Rusland zich voorbereidde op een niet-geprovoceerde invasie van Oekraïne, begon een proces tegen Navalny wegens de vermeende verduistering van 356 miljoen roebel (4 miljoen euro) aan donaties voor zijn corruptiebestrijdingsorganisatie FBK. Het kwam er in essentie op neer dat Moskou hem ervan beschuldigde publieke middelen te ­besteden aan onderzoek naar Poetin en zijn ­misdadige entourage, een bizarre bewering die nog maar eens de bereidheid van het Kremlin illustreerde om de werkelijkheid in zijn voordeel te verdraaien.

Navalny werd berecht binnen de sinistere ­muren van Strafkolonie nr. 2 in de buurt van Moskou, het beruchte gevangenenkamp waar hij sinds februari 2021 vastzit, toen hij veroordeeld werd tot tweeënhalf jaar gevangenis voor andere fraudebeschuldigingen. Overheden in het ­Westen en mensenrechtenorganisaties, alsook Navalny zelf en zijn medestanders, zeggen dat alle aantijgingen politiek gemotiveerd zijn en erop gericht zijn hem te verhinderen Poetin te bekampen bij verkiezingen.

De toegang tot de geïmproviseerde rechtbank was sterk beperkt. Leden van de pers konden het proces in een aanpalende ruimte volgen op een televisiescherm. Navalny’s vrouw was de enige bezoeker. Ze stond naast hem toen hij uithaalde naar de rechter, de regering en Poetins oorlog in Oekraïne. Het was volgens zijn advocaat het eerste correctionele proces in Rusland dat plaatsvond in een gevangenenkamp.

Maar ondanks de pogingen van het Kremlin om Navalny te isoleren, onthouden veel waarnemers toch vooral de beelden van de graatmagere oppositieleider die ginnegapte en lachte met zijn vrouw en advocaat alsof hij niet de minste zorgen had. Als blijk van verzet was het in alle opzichten een opmerkelijke vertoning.

“Om bij de rechtbank in het gevangenenkamp te komen moet je voorbij een eindeloze rij controleposten, blaffende honden, gewapende wachten, al die prikkeldraad. Het is allemaal best naargeestig en somber”, zegt Ilja Jasjin, een andere oppositiepoliticus die aantrad als een van de laatste getuigen voor de verdediging.

“Maar Navalny was ongelooflijk energiek. Hij lachte de hele tijd. Hij was goedgezind”, zegt Jasjin, die de Kremlin-criticus al meer dan twintig jaar kent. “Hij was bijzonder optimistisch, ook al waren er geen redenen om optimistisch te zijn. Ik kwam bevlogen terug van het gevange­nen­kamp.”

Navalny’s vastberadenheid om positief te blijven, ongeacht het genadeloze optreden tegen protest door het Kremlin, is een van zijn kenmerkende eigenschappen, zegt Ljoebov Sobol, een advocate die strijdt tegen corruptie en die al sinds 2011 met Navalny samenwerkt.

“Hij is een erg sterke persoonlijkheid. Hij wil Poetin geen zwakte tonen, of indicaties dat hij op het punt staat op te geven”, zegt Sobol (34), die niet wil dat de locatie vanwaar ze spreekt be­kend­gemaakt wordt, om veiligheidsredenen. “Ook al weet hij dat Poetin zal proberen hem zo lang als mogelijk vast te houden en dat zijn gevangenisstraf op elk ogenblik verlengd kan ­worden.”

Zoals de meeste van Navalny’s medestanders moest Sobol uit Rusland wegvluchten om niet gearresteerd te worden nadat Moskou de oppositieleider, de FBK en zijn landelijk netwerk van activisten had toegevoegd aan de officiële lijst van ‘extremisten’ en ‘terroristen’, een etiket dat normaal gekleefd wordt op jihadisten en neo­nazi­groeperingen. In 2016 werd de ondertussen ex-echtgenoot van Sobol aangevallen met een spuit met een onbekende chemische stof die hem kortstondig verlamde. Zijzelf werd bedreigd en de klok rond in het oog gehouden.

“Navalny weet dat hij door miljoenen Russen die hem steunen bekeken wordt en hij probeert het goede voorbeeld te geven door zich sterk te houden, zelfs in zware omstandigheden in een Russische gevangenis. Hij heeft altijd gezegd dat hoe dichter we de val van Poetins bewind naderen, hoe groter de repressie zal worden. Hij waarschuwde dat er meer pogingen zouden komen om ons te elimineren. Maar Navalny wist altijd dat de strijd tegen Poetin een marathon zou zijn, en geen sprint.”

Was hij voorbereid op de hevige wraak van Poetin? Sobol denkt even na alvorens te antwoorden. “In de mate dat je voorbereid kunt zijn op een moordaanslag of om voor onbepaalde tijd opgesloten te worden. Hij is zich er altijd bewust van geweest dat een zekere... zelfopoffering noodzakelijk zou zijn.”

Spuwen op Lenin

Navalny werd in 1976 geboren in een militair gezin in de buurt van Moskou, maar bracht de zomers door bij zijn grootmoeder in Oekraïne, niet ver van Tsjernobyl. Zijn grootmoeder was een hevige anticommunist, en vroeg ooit hoopvol aan een familielid van haar of hij gespuwd had op het gebalsemde lichaam van Vladimir Lenin bij een bezoek aan zijn tombe op het Rode Plein.

Hij studeerde eind jaren 90 rechten aan dezelfde Moskouse universiteit als Anna Chapman, de Russische inlichtingenagent die in 2010 werd uitgezet uit de Verenigde Staten bij een Koude Oorlogachtige spionnenruil. Het verbaast niet dat de twee niet bevriend waren.

Na zijn studies werkte Navalny een poosje als advocaat voor een vastgoedfirma, maar al snel groeide zijn interesse voor oppositiepolitiek. In 2000, het jaar waarin Poetin aan zijn eerste presidentstermijn begon, werd Navalny, toen 23, lid van Yabloko, de oudste liberale partij in Rusland. Hij raakte al snel gedesillusioneerd door wat hij beschouwde als onwil om Poetin ernstig uit te dagen. “Wij waren ambitieuze kerels. We hadden plannen om het land te veranderen”, zegt Jasjin. “Het is prachtig dat Navalny die grote internationale erkenning kreeg. Ik twijfelde er niet aan dat hij een grote toekomst had.”

Joelia Navalnaya, de ‘first lady’ van de oppositie, mijdt de schijnwerpers en weigerde om zoals haar man in de politiek te gaan. De twee leerden elkaar in 1998 kennen in een Turks vakantieoord en hebben samen een volwassen dochter, Daria, en een tienerzoon, Zahar. Ze lijken gelukkig ­getrouwd te zijn – de processen en de beproe­vingen brachten hen dichter bij elkaar. Het ­appartement van het gezin werd herhaaldelijk binnen­gevallen door de politie. Navalny werd bijna blind aan één oog toen een pro-Kremlin-­activist in 2017 een chemische stof in zijn oog gooide. Hun bankrekeningen zijn bevroren.

Navalnaya, ook 45, zegt dat ze ondanks de problemen nooit geprobeerd heeft haar man ervan te overtuigen de lange en bittere strijd tegen Poetin op te geven. “Hij doet dit allemaal voor ons, voor mij en mijn kinderen”, zei ze ooit. “Ik heb hem nooit gevraagd te stoppen.”

Gif in de schaamstreek

Halverwege de jaren 2000 flirtte Navalny kortstondig met het nationalisme. Hij nam deel aan een extreemrechtse optocht in Moskou en maakte twee xenofobe filmpjes. Eén ervan vergeleek illegale immigranten met tandbederf. Die controverse is hem blijven achtervolgen, en leidde er zelfs toe dat Amnesty International even zijn steun voor hem introk.

Vorig jaar verontschuldigde hij zich eindelijk. In een brief aan het magazine Time, geschreven vanuit de gevangenis, verkondigde hij dat hij spijt had van de “domme” filmpjes. Er lijkt weinig te zijn dat de Navalny van zijn nationalistische dagen nog verbindt met de huidige Navalny. Zijn bondgenoten nu zijn allemaal liberale politici en prodemocratische activisten. Sommigen van zijn jongere medestanders zijn zelfs niet op de hoogte van zijn nationalistisch verleden.

“Hij is enorm geëvolueerd. Hij heeft Rusland en de Russen veel beter leren kennen”, zegt Vladimir Milov, een voormalig Russisch viceminister van Energie die nu een van Navalny’s dichtste bondgenoten is. “Hij is geëvolueerd tot iemand met een veel ruimere kijk op wat dit land nodig heeft.”

Het leven van Navalny de voorbije twee jaar lijkt zo weggeplukt uit een vergezocht Holly­wood-­scenario. In augustus 2020 kreeg Navalny na een bezoek aan Siberië, waar hij steun was gaan verlenen aan lokale activisten, op de vlucht naar Moskou plotseling hevige pijn. De piloten vreesden voor zijn leven, negeerden een valse bommelding en maakten een noodlanding. Navalny werd in kritieke toestand naar het ziekenhuis gevoerd. Vijf dagen later, na een reeks dubieuze officiële berichten over de redenen van zijn plotse ziekte – overwerkt, te veel alcohol gedronken, ‘vergeten te ontbijten’ – werd Navalny met een vliegtuig naar Berlijn gebracht voor een ­medische behandeling. Na tests besloten Duitse artsen dat hij een vorm van novitsjok toegediend had gekregen, hetzelfde zenuwgif dat in 2018 was gebruikt tegen Sergej Skripal, een voormalige Russische inlichtingenagent, in het Engelse Salisbury.

Na een revalidatieproces van maanden was Navalny weer aan de beterhand. En hij nam met­een wraak. Met de hulp van Bellingcat, een website voor onderzoeksjournalistiek, slaagde hij erin een van de FSB-agenten op te bellen die de opdracht hadden gekregen hem in Siberië te ­doden. Zich voordoend als een medewerker van een hooggeplaatste inlichtingenofficier eiste ­Navalny een dringende debriefing over wat fout was gelopen met de operatie.

Het gesprek, dat ongeveer 25 minuten duurde, was tegelijk onwerkelijk en choquerend. Kon­stan­tin Koedrjavtsev, de agent, legde uit dat de moordenaars hadden ingebroken in Navalny’s hotelkamer in Tomsk, een kleine Russische stad, en novitsjok op Navalny’s onderbroek hadden gesmeerd terwijl hij weg was. “Waar op de ­onderbroek?”, vroeg Navalny. “De schaamstreek”, was het antwoord. “Welke kleur had de onderbroek?” Een korte pauze terwijl de niets­vermoedende FSB-agent in zijn geheugen groef. “Blauw.”

Afscheidskus

Ondanks de moordpoging weigerde Navalny zijn eigen veiligheid boven politieke overwegingen te plaatsen. Hij zei dat het een “geschenk” aan ­Poetin zou zijn als hij in ballingschap bleef. In januari 2021, nog verzwakt door de vergiftiging, keerden Navalny en Joelia terug naar een ingesneeuwd Moskou. Op de vlucht vanuit Berlijn werden ze vergezeld door de wereldmedia. Terwijl duizenden aanhangers samenstroomden in de luchthaven om hem welkom te heten, werd het vliegtuig op het laatste ogenblik afgeleid boven Moskou. Zodra hij bij de douane arriveerde, werd hij gearresteerd. Hij gaf zijn vrouw een afscheidskus. Het was zijn laatste dag tot nog toe als vrij man.

Sommige oppositieactivisten hebben vragen bij zijn beslissing om zo snel naar Rusland terug te keren. Verscheidenen vinden dat hij het verzet vanuit het buitenland had moeten orkestreren, als een soort hedendaagse bolsjewistische revolutionair. Anderen zeggen dat zijn terugkeer meer impact had gehad als hij die had laten samenvallen met de parlementsverkiezingen in september vorig jaar.

Maar binnen zijn entourage was al snel duidelijk dat Navalny erop gebrand was snel terug te keren. “Toen hij weer bij bewustzijn kwam, vond ik het mijn plicht hem op het hart te drukken dat hij niet meteen moest terugkeren, dat hij kon wachten, dat hij opties had. Dat hij de organisatie ook kon regelen vanuit het buitenland, enzovoort”, zegt Vladimir Asjoerkov, een voormalige bankier die nu de FBK leidt. “Maar toen ik tegen hem begon te praten, kreeg ik meteen door dat het totaal geen zin had daarover met hem te spreken.”

Terwijl de speculaties toenemen dat de rampzalige oorlog in Oekraïne een bedreiging vormt voor het bewind van Poetin, is allesbehalve duidelijk in welke mate Navalny kan rekenen op steun bij het publiek. Slechts 2 procent van de Russen zegt dat ze op hem zullen stemmen, oordeelt het Levada-Center, een onafhankelijk onderzoeksorgaan. Maar zijn medestanders zeggen dat de steun snel zou groeien als het hem toegelaten zou worden vrij campagne te voeren.

En er is een precedent. Bij de burgemeestersverkiezingen voor Moskou in 2013, de enige keer dat Navalny de toestemming kreeg om mee te dingen, haalde hij de tweede plaats met 30 procent van de stemmen, ook al werd hij gebannen van de nationale televisie. Het was dan ook niet verrassend dat het Kremlin hem nooit meer toestond op te komen.

Ondanks de opkomst van Navalny als Ruslands bekendste oppositieleider weigert Poetin koppig hardop zijn naam te zeggen. Hij verwijst naar hem als “die heer”, “de persoon over wie je het had” of, na de vergiftiging, “de patiënt in Berlijn”.

“Voor Poetin gaat het om zijn persoonlijke paranoia. Er is iets semi-mystieks mee, lijkt het wel. Het heeft iets van een ritueel, een bijgeloof – drie keer over je schouder spuwen, steek de straat niet over als je een zwarte kat ziet. ‘Als ik Navalny’s naam niet hardop zeg, dan boezemt hij minder angst in’”, zegt Jasjin.

‘Epische vertelling’

Het gevangenisregime van Navalny is streng, maar hij mag wel op regelmatige basis met zijn advocaten overleggen, die zijn verzetsboodschappen doorgeven aan de buitenwereld. En hij mag ook zijn vrouw zien. Zijn nieuwe veroordeling betekent dat hij naar een maximaal beveiligde gevangenis gestuurd wordt, mogelijk ver weg van Moskou, waar hij in een cel zal moeten verblijven, en niet langer in een barak. Hij zal ook minder bezoek kunnen ontvangen. Zijn aanhangers zijn bang dat zijn isolement hem nog meer in gevaar brengt. Maar ze hebben er, net zoals Navalny, alle vertrouwen in dat de geschiedenis uiteindelijk naar hun kant zal kantelen.

“Het verhaal van Navalny heeft alles van een grote epische vertelling. Het is bijna Bijbels”, zegt Asjoerkov. “Hij is een moedige held die vergiftigd wordt door zijn opponent, de tsaar, en het moordcomplot op miraculeuze wijze overleeft. En dan, ondanks alle dreigementen, komt hij terug naar zijn thuisland, waar hij wordt opgesloten maar vanachter de tralies en vanop zijn proces nog altijd tirades afsteekt. Het is een heldenverhaal. En weet je, ik denk dat het laatste ervan nog niet verteld is.”