Waarom cash geld zo onweerstaanbaar is: nooit waren er meer biljetten in omloop

De kleedkamers in het publieke zwembad, de lokale nachtwinkel of een chirolokaal waar een spaghettislag plaatsvindt. Aan het begin van de eeuw voorspelden experts dat contant geld enkel nog in kleinschalige en specifieke contexten gebruikt zou worden, maar niets is minder waar. Nieuwe cijfers van de Nationale Bank van België (NBB) tonen aan dat er in België meer cash in omloop is dan ooit tevoren. 

Eind vorig jaar ging het om een bedrag van 48,8 miljard euro, bijna een verdubbeling tegenover dezelfde periode tien jaar geleden. Voor iedere Belg is zo gemiddeld 4.200 euro aan munten of bankbiljetten in omloop. Dat bedrag trekt vooral de aandacht omdat de bankwereld de afgelopen jaren in hoog tempo digitaliseerde: sinds 2011 verdween zo de helft van de bankautomaten uit het straatbeeld. De Europese Centrale Bank liet verder weten dat het contant geld niet noodzakelijk opnieuw in de economie gepompt wordt. Zo’n 80 procent van het totale bedrag, ongeveer 39 miljard euro, zou opgepot zijn.

De vraag blijft waarom mensen er überhaupt voor kiezen om hun geld onder een matras of in een eigen kluis te bewaren. Het bedrag is op die manier weerloos tegen inflatie en kan niet zomaar uitgegeven worden, maar hoogleraar fiscaal recht Michel Maus (VUB) begrijpt waarom er zoveel cash in omloop is. Landen buiten de eurozone gebruiken het vaak als alternatief voor hun eigen, instabielere munt. In België is cash dan weer een belangrijke factor in het criminele milieu, en wordt het vaak gebruikt in de florerende zwarte economie. 

De Duitse econoom Friedrich Schneider berekende dat de zwarte markt in 2021 zelfs 16,1 procent van het Belgische bruto binnenlands product bedroeg. Hoewel jonge mensen vaak stellen dat ze geen contant geld bezitten, mag hun rol binnen het zwarte circuit volgens Maus niet onderschat worden. “Recente enquêtes toonden aan dat wie jonger is dan 34 gemiddeld toleranter staat tegenover belastingontduiking dan personen die ouder zijn dan 55.” Hoewel jongeren het meest digitaal geletterd zijn, deinzen ze er in specifieke situaties dus niet voor terug om alsnog contant geld te gebruiken.

De grote hoeveelheden cash worden verder aangevuld door digitaal ongeletterden en door mensen die bang zijn voor nieuwe crisissen. Na de bankencrisis van 2008 kreeg het vertrouwen in de financiële wereld een deuk, waarna een deel van de bevolking besloot om haar klassieke rekeningen af te sluiten. Volgens geldexpert Pascal Paepen zijn zij nooit teruggekeerd naar de banken en spelen soortgelijke sentimenten vandaag opnieuw op. “Een overheid die veel schulden heeft en hoge belastingen heft, roept sowieso wantrouwen op. Daarnaast zorgden de coronacrisis en de oorlog in Oekraïne voor meer economische instabiliteit ”, vertelt hij. De angst dat de overheid banken kan dwingen om bepaalde fondsen te bevriezen, sterkt mensen zo in de overtuiging dat ze het heft beter in eigen handen houden.

Privacy

Een belangrijke factor in het debat rond contant geld is privacy. Terwijl verschillende financiële experts geloven dat een volledig gedigitaliseerde economie de strijd tegen fraude en andere vormen van criminaliteit kan vergemakkelijken, wijzen sceptici erop dat die traceerbaarheid ook misbruikt kan worden. Banken voerden eerder al experimenten uit waarbij ze betaalgegevens van klanten gebruikten voor gepersonaliseerde advertenties, en dankzij een recente wetswijziging kreeg de fiscus toelating om de saldi op alle bank- en betaalrekeningen te zien. 

Paepen begrijpt dat daar bezorgdheid over heerst, omdat de overheid zich tijdens de pandemie sowieso ‘meer autoritair’ gedroeg. De vrees om gevolgd te worden en bestraft te worden voor bepaalde keuzes, neemt daardoor toe. “MR-voorzitter George-Louis Bouchez legde onlangs het voorstel voor een basisinkomen op tafel, maar dat zou dan slechts voor zaken als gezond voedsel gebruikt mogen worden. Mensen willen die totale controle van de consumptie niet”, zegt Paepen.

Maus en Paepen zouden contant geld liefst afschaffen. Het systeem om telkens weer bankbiljetten te drukken, te vervoeren en uiteindelijk weer te vernietigen kost jaarlijks immers tientallen miljoenen euro’s. Alleen is de kans klein dat ze snel hun zin zullen krijgen. De Europese Centrale Bank liet onlangs weten dat ze er minstens tot 2030 voor zal zorgen dat contant geld “ruim beschikbaar en geaccepteerd blijft als betaal- en oppotmiddel”. Maus meldt dat contant geld dan ook een van de enige middelen is die Europese Centrale Bank voorhanden heeft om het monetair systeem te ondersteunen. “Al mag dat geen excuus zijn voor de lidstaten om de fraude met cash te bestrijden, want de huidige cijfers geven aan dat er een handhavingsprobleem is”, zegt hij;

In de komende maanden is een tijdelijke terugval van het aantal betalingen met cash wel mogelijk. Vanaf 1 juli treedt namelijk een nieuw financieel plan in werking, waardoor alle bedrijven verplicht worden om elektronische betaalmiddelen te aanvaarden. Als de laatste 20 procent van de ondernemers gedwongen wordt om alsnog bankkaarten of betaalapps te omarmen, is dat mogelijk een stap in de richting van een wereld waarin de zoektocht naar een passend muntstuk voor een winkelkar overbodig wordt.