Noord-Ierland op een kantelpunt: waarom er morgen geschiedenis kan worden geschreven

De Noord-Ieren kiezen op 5 mei de 90 leden van het regionale parlement, de zogenaamde Assembly, dat zetelt in het imposante Stormont kasteel dat uittorent boven Belfast. Het regionale parlement is een van de verwezenlijkingen van het Goede Vrijdagakkoord van 1998, dat een einde maakte aan 30 jaar van bloedig geweld. Tijdens die "Troubles" werd Noord-Ierland grotendeels bestuurd vanuit Londen, de zogenaamde "direct rule". Vanuit dat parlement wordt een regering benoemd die verantwoordelijk is voor economie, gezondheid, cultuur en onderwijs, vergelijkbaar met de bevoegdheden van onze regionale regeringen.

(Lees verder onder de foto)

Maar voor de vorming van die regering gelden er speciale regels: de grootste partij levert de premier, de grootste partij uit de andere gemeenschap levert de vicepremier. Op die manier wordt de macht gegarandeerd gedeeld door de nationalisten - overwegend katholieken en voorstanders van aansluiting bij de Ierse Republiek, ook wel "Republicans" genoemd - en de unionisten - overwegend protestanten en voorstanders van het lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk, ook wel "Loyalists" genoemd. Maar als een van de twee opstapt, valt automatisch de hele regering, wat de afgelopen jaren wel vaker gebeurde.  

Sinds het zuiden in 1921 onafhankelijk werd - de Ieren beschouwden de Britten als kolonisators - werden de lakens in het noorden uitgedeeld door de protestantse meerderheid. Die had de politieke macht in handen en discrimineerde de katholieke minderheid op het gebied van tewerkstelling, huisvesting en onderwijs.  Sinds 1998 is de premier steevast een unionist, de laatste jaren van de DUP (Democratic Unionist Party), en de vicepremier een nationalist van Sinn Féin (de politieke arm van het voormalige IRA).

Maar de afgelopen decennia is de protestantse meerderheid steeds kleiner geworden: in katholieke gezinnen werden niet alleen meer kinderen geboren, maar jongeren met een protestantse achtergrond - die zich "Brits" voelen - migreren ook makkelijker naar andere delen van het Verenigd Koninkrijk. Daardoor kan Sinn Féin, de erfgenaam van het Iers Republikeins Leger, voor het eerst in de geschiedenis de grootste partij worden in het noorden.  Daar komt nog bij dat de DUP heel wat aanhang heeft verloren door hun onhandige aanpak van de Brexit.

De DUP was de enige partij die voorstander was van de Brexit, hoewel al snel duidelijk werd wat de gevolgen zouden zijn voor de grens met Ierland. Dat dreigde een EU-buitengrens te worden met alle controles en grensposten vandien, wat ingaat tegen het Goede Vrijdagakkoord. Uiteindelijk stemde een kleine meerderheid in Noord-Ierland dan ook tegen de Brexit. Maar omdat toenmalig premier Theresa May de DUP nodig had om aan een meerderheid te geraken, slaagde de partij erin haar regeling voor een "zachte" Ierse grens te boycotten. 

Uiteindelijk tekende haar opvolger Boris Johnson - die de DUP niet meer nodig had - een akkoord met de Europese Unie waarbij de grens in de Ierse Zee komt te liggen. Maar ook dat is voor de unionisten onaanvaardbaar, ze zien daarin het begin van de hereniging van Ierland en klagen aan dat EU-grenscontroles de invoer van producten uit Groot-Brittannië bemoeilijken. Het schrappen van die grens - het zogenaamde "Protocol" - is dan ook een belangrijk programmapunt bij deze verkiezingen. 

Zo goed als niemand in Noord-Ierland wil een terugkeer van het geweld waarbij duizenden doden vielen, de meesten van hen burgers. Maar dat een overwinning van Sinn Féin moeilijk verteerbaar wordt voor de protestantse bevolking, die vaak familie verloor in aanslagen door het IRA, staat nu al vast. De DUP wil niet zeggen of ze  de positie van vicepremier zal aanvaarden. Wat ze wel zeggen, is dat ze niet in een regering zullen stappen zolang het "Protocol" niet geschrapt wordt.  Recent is er ook een toename van sektarisch geweld in de vorm van relletjes en brandbommen. Paramilitaire bewegingen rekruteren ook weer volop jonge mensen.  

Maar er is nog een opvallende trend: veel jongere Noord-Ierse kiezers weigeren zich nog te identificeren met een van de twee gemeenschappen en stemmen steeds vaker voor partijen die andere thema's naar voor schuiven dan de traditionele communautaire standpunten. De Alliance Party bijvoorbeeld, die de partij wil zijn van alle Noord-Ieren en zegt naar de toekomst te kijken in plaats van naar de "verdeeldheid van het verleden", is intussen de derde partij van Noord-Ierland.   

In het Goede Vrijdagakkoord staat dat er een referendum kan uitgeroepen worden over de hereniging van het eiland als een meerderheid dat wil. Belangrijk daarbij is dat Sinn Féin niet alleen in het noorden de grootste partij kan worden, maar ook in het zuiden. 

Bij de vorige verkiezingen presenteerde de partij zich in de Ierse Republiek als het enige linkse alternatief en werd ze ei zo na de grootste. De partij stelt nu al haar hoop op de verkiezingen van 2025. 

Maar uiteindelijk is het de Britse staatsecretaris voor Noord-Ierland die bepaalt of en wanneer zo'n referendum gehouden kan worden. Recente peilingen voorspellen voorlopig niet dat een meerderheid van de Ieren voor hereniging is. Toch wordt verwacht dat Sinn Féin er alles aan zal doen om zo'n referendum af te dwingen. Een ding staat vast: als de peilingen gelijk krijgen dan zijn binnenkort, 6 jaar na het Brexit-referendum, zowel in Schotland als Noord-Ierland partijen aan de macht die het Verenigd Koninkrijk willen verlaten.