Poetin hield vorige week een raketsimulatie in Kaliningrad. Die plek koos hij niet zomaar

Vraag tien mensen waar Kaliningrad precies ligt, en je hebt grote kans dat minstens negen van hen het niet weten. Je kunt het inderdaad ook makkelijk over het hoofd zien. Dit kleine, maar belangrijke stukje Rusland ligt precies daar waar je het niet verwacht: in het noorden van Europa, een paar honderd kilometer van het moederland en omringd door landen die niet alleen lid zijn van de Europese Unie, maar ook nog eens van de NAVO.

Als je ongemak wil zaaien in Europa, dan is dat er een mooie plek voor. Het Russische ministerie van Defensie maakte woensdag bekend dat het in Kaliningrad bij wijze van oefening een aantal raketaanvallen heeft gesimuleerd. Het gaat om Iskanderraketten met een bereik van zo’n duizend kilometer, die uitgerust kunnen worden met kernkoppen. Er is niks afgevuurd, maar er is wel gekeken wat het effect van één of meerdere aanvallen zou zijn. De doelwitten waren onder meer luchthavens, bruggen en wegen, militair materieel en commandoposten.

De Russen doen dat niet in het geheim, maar willen juist dat iedereen weet waar ze mee bezig zijn. De buurlanden worden erg zenuwachtig van dit soort tests. Zeker als die niet ergens op de uitgestrekte vlaktes van Oost-Rusland plaatsvinden, maar op een kleine 700 kilometer van Berlijn en bijna 400 kilometer van Warschau.

Trots en statig

De oblast (regio) Kaliningrad is een overblijfsel van de Sovjet-Unie. Het gebied is half zo groot als België, telt rond de één miljoen inwoners en grenst aan Polen, Litouwen en de Baltische Zee. De grens met de rest van Rusland ligt een flink eind naar het oosten. De belangrijkste stad is Kaliningrad, vernoemd naar de oude bolsjewistische revolutionair Mikhail Kalinin. Verreweg het grootste deel van de inwoners zijn etnische Russen.

Het is een merkwaardig gebied, met een ellendige geschiedenis. Vóór de Tweede Wereldoorlog heette de havenstad Kaliningrad nog Königsberg, en was ze de trotse en statige hoofdstad van Oost-Pruisen. De voormalige Hanzestad belichaamde de politieke, economische en culturele macht van Duitsland, en had onder anderen filosoof Immanuel Kant als inwoner. Hier en daar zijn nog resten van dat elegante verleden te zien, zoals de negentiende-eeuwse huizen in de oude stad of de rode Gotische kathedraal.

Marinebasis

De nederlaag van de nazi’s, de geallieerde bombardementen en de opmars van het Rode Leger veranderden echter alles. Königsberg en Pruisen werden bijna totaal verwoest. De Duitse inwoners werden verkracht, verdreven of vermoord door de Sovjets, die het gebied vervolgens bevolkten met mensen uit de rest van hun rijk. Dat waren voornamelijk Russen, maar bijvoorbeeld ook Wit-Russen en Oekraïners en zelfs nog wat zogenoemde Wolga-Duitsers en Polen. Vervolgens sloten ze de boel helemaal af om er een marinebasis van te maken.

Tientallen jaren kwam er niemand zomaar in of uit. Kaliningrad heeft namelijk de enige haven aan de Baltische Zee die ’s winters niet dichtvriest, wat in bijvoorbeeld Sint-Petersburg wel het geval is. Daarom was, en is, ze nog steeds extreem belangrijk voor de Baltische vloot van de Russen. Dat lijkt ook de reden te zijn van de bijzondere status van Kaliningrad. Sovjetleiders, onder wie Jozef Stalin en Nikita Chroesjtsjov, wilden niet dat andere leden van het Warschaupact (de DDR, Polen of Litouwen) zeggenschap kregen over het gebied. Het was Russisch en het moest Russisch blijven, zoals het nu dus nog steeds is: een ‘geopolitieke freak’, zoals iemand het ooit noemde.

Armoede en drugs

De mensen die er nu wonen, hebben het in de jaren na de val van de Sovjet-Unie in 1990 niet makkelijk gehad. De marinebasis en de militaire aanwezigheid werden afgeslankt, Kaliningrad bleef eenzaam en geïsoleerd achter. Het gerucht gaat zelfs dat het te koop zou zijn aangeboden aan Duitsland. Maar dat had toen, met de hereniging, wel wat anders aan zijn hoofd, dus dat ging niet door. De economie van Kaliningrad stortte in, de armoede nam toe, net als de drugshandel en de macht van de maffia.

Pas na verloop van tijd ging het nieuwe Rusland wat meer omkijken naar het buitengebied. Het kreeg een speciale economische status, waardoor het voor bedrijven interessant werd om er te investeren. Toen de spanningen tussen de NAVO, de VS en de Russen weer opliepen, herontdekte het Kremlin Kaliningrad als vooruitgeschoven post.

Radar en raketten

Er staat nu bijvoorbeeld een enorme Voronezhradar, die de Russen moet waarschuwen als iemand (de NAVO of de VS, in de retoriek van Moskou) de aanval opent. De radar staat opgesteld in de buurt van het dorpje Pionerski, ten noordwesten van de stad Kaliningrad, en heeft een bereik van 6.000 kilometer.

Het is al langer bekend dat er daar aan de Baltische Zee ook korteafstandsraketten van het type Iskander zijn gestationeerd. Die zijn volgens het Kremlin geplaatst als reactie op de toenemende dreiging en aanwezigheid van de NAVO in het oosten van Europa. Met die Iskanderraketten zou dus nu zijn geoefend. Er zouden meer dan honderd soldaten hebben meegedaan aan de virtuele lanceringen, waarbij ook werd gekeken naar hoe te handelen in geval van “straling en chemische besmetting”.

De melding van het ministerie van Defensie is niet alleen bedoeld om iedereen in de buurt zenuwachtig te maken. Ze weerspiegelt ook de nucleaire tactiek van de Russische leider Vladimir Poetin. Die maakte kort na het begin van de invasie van Oekraïne, op 24 februari, bekend dat Rusland zijn kernmacht in de hoogste staat van paraatheid heeft gebracht. Of dat betekent dat hij de kernwapens ook daadwerkelijk gaat inzetten, weet niemand. Wel waarschuwde hij het Westen voor “bliksemsnelle” represailles als het zich te veel gaat bemoeien met de oorlog in Oekraïne. De raketten in Kaliningrad passen precies in dat plaatje.