Hoe het theater van Marioepol een groot massagraf werd: ‘Ze proberen te verbergen hoeveel mensen er zijn omgekomen’

Ze stond in haar badjas in het ijskoude souterrain van het theater in Marioepol, bedekt met het witte pleisterwerk dat door de explosie los was gekomen. Haar man probeerde haar mee te trekken en smeekte haar om haar ogen dicht te houden. Maar ze kon het niet helpen – Oksana Syomina keek toch. Tot op de dag van vandaag betreurt ze dat. Overal lagen doden, ook kinderen. Bij de hoofduitgang lag een klein meisje bewegingloos op de grond.

Syomina moest over de lijken lopen om te weg te komen uit het gebouw dat ruim een week dienst had gedaan als de belangrijkste schuilkelder in deze Oekraïense stad. De gewonden gilden, evenals de mensen die hun geliefden probeerden te vinden. Syomina, haar man en zo’n dertig anderen renden blindelings naar de zee en toen zonder te stoppen zo’n acht kilometer langs de kust, de ruïnes van het theater achter zich latend.

“Al die mensen liggen nog onder het puin. Niemand heeft ze opgegraven”, zegt Syomina, huilend bij de herinnering. “Dit is één groot massagraf.”

Bij alle verschrikkingen die hebben plaatsgevonden in de oorlog tegen Oekraïne is het Russische bombardement op de Donetsk Academische Regionale Schouwburg in Marioepol op 16 maart tot op heden de dodelijkste aanval op burgers geweest. Uit onderzoek door persbureau Associated Press blijkt nu dat de aanval waarschijnlijk nog veel dodelijker is geweest dan tot nu toe werd aangenomen. Er zouden wel zeshonderd mensen in en rond het gebouw zijn gedood, bijna twee keer zoveel als tot nog toe werd aangenomen. Veel overlevenden zeggen dat het zelfs om nog meer mensen gaat.

Alle getuigen die AP sprak zeiden dat er minstens honderd mensen bij een veldkeuken waren vlak buiten het gebouw en dat geen van hen het heeft overleefd. Volgens hen stonden ook de ruimtes en gangen in het gebouw volgepakt met mensen: ongeveer één persoon per drie vierkante meter. Veel overlevenden schatten dat er op moment van de luchtaanval zo’n duizend mensen binnen waren.

Marioepol is het belangrijkste symbool geworden van de verwoestingen die door de Russische strijdkrachten zijn aangericht, maar ook van het Oekraïense verzet. Het lot van de stad hangt aan een zijden draadje en volgens beambten zijn er tijdens het Russische beleg ongeveer twintigduizend burgers overleden. Nu niemand de stad meer in kan, vrezen velen dat het bombardement op het theater slechts een voorbode is van meer oorlogsmisdaden die nog aan het licht moeten komen.

De elegante schouwburg stond al ruim zestig jaar op een plein in het hart van Marioepol. Een stenen gebouw met witte pilaren, een klassieke fries en een opvallend rood dak. Ooit heette het de Russische Schouwburg, maar de plaatselijke autoriteiten hadden het woord ‘Russisch’ in 2015 laten verwijderen. In juli vorig jaar werd verordend dat alle voorstellingen in het Oekraïens moesten worden gespeeld.

Warm welkom

Het Russische beleg van Marioepol begon in de eerste week van maart. De acteurs, ontwerpers en het administratief personeel dat het theater runde, zochten er een paar dagen later hun toevlucht, op 5 maart. Zo’n zestig mensen zaten verspreid in een gebouw met een zaalcapaciteit van zeshonderd stoelen, volgens Elena Bila, die er negentien jaar toneelmeester is geweest.

Algauw bestempelde de gemeente het gehele gebouw als schuilplek, vanwege de omvang, de uitzonderlijk stevige muren en het enorme souterrain. Al meteen de eerste dag meldden zich zo’n zeshonderd mensen, volgens Bila. Elke dag kwamen daar meer mensen bij en die gingen in de gangen zitten. Een groep van zestien mannen vormde een beveiligingscomité, bij toerbeurt bewaakten zij de voordeuren. “De mensen die binnenkwamen, dachten dat ze hier veilig waren. Maar dat waren ze niet”, zegt Bila.

Ongeveer een week voor het bombardement schreef de decorontwerper van het theater met witte verf groot het woord ‘KINDEREN’ in cyrillisch schrift op het plaveisel, in de hoop daarmee een aanval vanuit de lucht af te wenden. De woorden, die zowel aan de voor- als achterkant waren aangebracht, waren zo groot dat ze zelfs op satellietbeelden te lezen zijn.

Op 9 maart werd bij een Russische luchtaanval een kraamkliniek getroffen, slechts een paar straten verderop. Twee of drie zwangere vrouwen werden volgens twee werknemers naar de schouwburg overgebracht. Deze vrouwen kregen, net als gezinnen met kleine kinderen, de comfortabelste kleedkamers op de eerste verdieping, gelegen aan een gang achter het toneel. Dat zou hun uiteindelijk noodlottig worden.

Rond 15 maart zaten zo’n twaalfhonderd mensen opeengepakt in het gebouw. Ze sliepen in kantoorruimtes, gangen, het souterrain, op balkons. Ze lagen in rijtjes langs de gebogen gangen en in de wirwar aan kantoorruimtes en kleedkamers achter het toneel. Ze zaten in de theaterzaal op de eens pluchen stoelen waarvan de vulling was gebruikt als brandstof om te koken.

Het toneel zelf werd gemeden. Dat lag onder een koepelgewelf en voelde onprettig, als een doelwit, wat het ook bleek te zijn. Alleen huisdieren – katten en honden – lagen daar, recht onder de koepel. De donkere holte van de rekwisietenruimte eronder bleef leeg.

Inmiddels was nergens in de stad nog stroom, voedsel of water voorhanden. Het theater werd de plek waar iedereen nog eten en water kon krijgen van het Rode Kruis of nieuws kon vernemen over eventuele evacuaties. Aan de voorkant stond een watertank met aan de ene kant de veldkeuken. De mensen verzamelden zich ook bij het theater in de hoop snel aan de beurt te zijn voor een eventuele evacuatie. Nieuwkomers registreerden zich bij de ingang, waar ooit de garderobe was. Vlak daarachter kregen ze een warm welkom: een kraampje met warme thee.

Ook de familie Koetniakov en hun buren meldden zich op de ochtend van 16 maart in de hoop op evacuatie. De laatste twijfel die ze nog hadden om hun huis achter te laten was vervlogen toen het gebouw naast hen in brand vloog. Met zes man renden ze langs een Russische tank, langs een ziekenhuis dat al kapotgeschoten was en toen onbedoeld in de richting van nog een Russische tank, die zijn geschutskoepel naar hen draaide en het vuur opende. Korte tijd hielden ze zich verborgen in de ruïnes van het kinderziekenhuis. Toen renden ze door een zijstraat naar het theater een kilometer verderop.

“We kregen meteen thee aangeboden”, zegt Galina Koetniakova, de 56-jarige moeder. “Stel je voor, we hadden de afgelopen zes dagen nauwelijks iets gegeten of gedronken. Iedereen was zo blij met de warme thee.” Om twaalf uur was er lunch, kregen ze te horen, en intussen moesten ze maar een plekje zoeken.

Het souterrain was al vol, evenals de begane grond en eerste verdieping. Ze vonden een plekje op de tweede verdieping, vlak bij enorme ramen waarvan iedereen wist dat die zeker zouden uiteenvallen in rondvliegende messen van glas als het gebouw geraakt zou worden. Maar een andere plek was er niet, dus veegden ze de boel aan en legden de lakens neer die ze van thuis hadden meegenomen. Dat was vlak voor tien uur in de ochtend.

Kroonluchter

Maria Koetniakova, Galina’s dochter van 30, liep het hele gebouw door op zoek naar ruimte en zag de volle kamers. Terwijl haar moeder de inschrijving afhandelde, ging zij naar buiten op zoek naar haar oom die in de buurt woonde. Ze hadden hem al negen dagen niet gezien.

Op dat moment hoorde ze oorlogsvliegtuigen over zee aankomen, op weg naar de Azovstal-staalfabriek. Ze liep nog een stukje door en hoorde toen een enkel vliegtuig, veel dichterbij. Toen volgde de explosie. Terwijl ze zich tegen het dichtstbijzijnde gebouw aandrukte, zei ze tegen zichzelf: “Oké, hij is ontploft. Nou, en? Ik heb al zoveel van die bommen horen ontploffen en ik ben tenminste niet geraakt.”

Toen zag ze rook opstijgen vanuit het enorme park met daar in het midden het theater. Dat stond er kaal bij en een groot stuk van het rode dak lag op de grond. De muren van een meter dik bij de veldkeuken waren tot een stofwolk verpulverd. Ze verstijfde. Haar moeder en haar zus waren nog binnen.

De luchtaanval was om ongeveer tien uur in de ochtend en de bommen vielen precies op het toneel en op de veldkeuken.

Maria Radionova had een hoekje voor zichzelf en haar twee honden vrijgemaakt in de hal van de schouwburg met de kroonluchter. Het dak stortte in en de kroonluchter spatte uiteen. Radionova was er niet. Ze was buiten op de trappen voor de ingang gaan staan. Ze hoorde het kenmerkende geluid van een vliegtuig. Een man greep haar bij de nek, drukte haar tegen de muur en ging voor haar staan. Puin en brokstukken steen vlogen in het rond.

Radionova ging het theater weer in en probeerde de hal te bereiken. Mensen renden gillend rond en kinderen waren wanhopig op zoek naar hun moeder. Radionova wist dat haar honden dood waren. “Ze waren alles wat ik had”, zegt ze, huilend. “Ze waren eigenlijk mijn familie. Ik heb daar wel twee uur zitten huilen.”

Terwijl mensen de andere kant op vluchtten, rende Maria Koetniakova de hal in op zoek naar haar moeder en haar zus. Ze ging naar de tweede verdieping, maar de ramen daar lagen aan diggelen en ze zag geen teken van haar dierbaren of hun bezittingen.

Overal klonk schor geschreeuw om familieleden. Eerst riep zij ook ‘Mam’, maar al snel besefte ze dat iedereen om haar heen hetzelfde riep. Daarom begon ze de familienaam te roepen. Iemand antwoordde: ‘Masha Koetniakova!’ Maar omdat iedereen door elkaar riep, kon ze niet achterhalen waar de stem vandaan kwam. Het klonk alsof die van ergens uit de grond kwam, maar daar lagen alleen doden. Ze dacht dat ze gek werd.

Ze liep de trap af naar het souterrain en de schuilkelder. Daar, onderaan de trap, stond haar zus, helemaal onder het stof van pleisterwerk, met een kat. Ze was op de tweede verdieping geweest en naar het souterrain gevlucht om te schuilen.

Hun moeder was niet boven, maar op de begane grond, vlak bij de medische hulppost en ze was ontsnapt door een zijuitgang. Met een groep van zo’n vijftig mensen gingen ze naar de Filharmonie van Marioepol, een nabijgelegen muziekcentrum dat ook dienstdeed als schuilplek. Ook dat gebouw kwam tegen zonsondergang onder vuur te liggen. “Ik had het theater overleefd, maar nu zou ik doodgaan in de Filharmonie”, dacht Maria Koetniakova verbitterd bij zichzelf. “Mijn god, wat een cultureel programma vandaag.”

In shock

De schokgolf van de explosie liet zich ook buiten het theater voelen.

Julia Maroechnenko woonde in een huurhuis niet ver van het theater. Toen ze de klap hoorde, keek ze eerst naar de veldkeuken, maar ze zag meteen dat iedereen daar dood was. Daarom haastte ze zich naar de souterrains.

Ze had een EHBO-diploma en met een volle verbandtrommel bij zich zag ze zich voor problemen geplaatst waar eerste hulp geen soelaas biedt: ledematen zonder lichamen, lichamen zonder ledematen, botten die uit vlees staken. Dit waren de mensen die doodgingen, ter plekke of in de dagen erna in een stad waarin bijna geen ziekenhuizen meer in bedrijf waren. Bij een vrouw werd een been afgezet, maar ze stierf toch.

Maroechnenko en de twee politiemensen die haar hielpen, zeiden dat er een tiental mensen uit het puin waren bevrijd, de laatste rond vier uur ’s middags, zes uur na de luchtaanval. Ze heette Nadia.

Nog in shock vertelde Nadia dat de explosie haar zoontje en man had weggerukt en dat ze in het souterrain waren overleden. Ze had een teckel in haar armen die van haar zoontje was, die de puppy Gloria had genoemd. Nadia smeekte de redders om de hond mee te nemen.

Nadia is naar het ziekenhuis gebracht en Maroechnenko weet niet hoe het verder met haar is gegaan. De hond is nog steeds bij haar. “Als Nadia het overleefd heeft, zeg haar dan dat Gloria het goed maakt. Ze eet goed, ze is in orde en ze is bij mij”, zei Maroechnenko.

Geur van de dood

Het theater ligt nu in puin, het midden en de zijkant zwartgeblakerd door brand. Russische troepen hebben het voor het zeggen in de omliggende wijk en op videobeelden van AP is te zien dat de restanten van het theater met zwaar materieel verder worden afgebroken. De vraag blijft: hoeveel lichamen liggen daar en wat is er met ze gebeurd?

Een politieman die een week na de luchtaanval langs het theater kwam zei dat de geur van de dood overweldigend was. Op videobeelden van de Russische staatsmedia zijn binnen geen lijken te zien, in tegenspraak met wat veel getuigen hebben beschreven.

Door het ontbreken van lijken dachten de politieman en een beambte van het Rode Kruis van Marioepol aanvankelijk dat er misschien minder dan vijfhonderd mensen waren omgekomen, maar volgens de meeste overlevenden zijn de lichamen ofwel verpulverd of door de Russen weggehaald. Nu onderzoekers geen toegang hebben tot de locatie en het puin zelf is afgevoerd, zijn ooggetuigenverslagen en foto’s en videobeelden van het theater vóór en na het bombardement van cruciaal belang, zegt Clint Williamson, die van 2006 tot 2009 de algemeen ambassadeur voor oorlogsmisdaden van de VS was. “Als we niet ter plekke kunnen kijken, is dat eigenlijk alles wat we hebben”, zegt hij.

Intussen wachten families wanhopig op bericht van hun dierbaren. Een Telegram-kanaal voor vermisten in Oekraïne telt ruim 19.000 oproepen met foto’s en andere details. Bijna 10.000 daarvan gaan over Marioepol.

De overlevenden van de aanval op het theater worden blijvend achtervolgd door de herinnering aan wat de Russen hebben gedaan. “Ze kwamen niet om de stad in te nemen, ze kwamen om die te verwoesten”, zegt Maria Koetniakova. Ze zit weer in een muziekcentrum, nu in Lviv, waar kunstenaars onlangs een voorstelling hebben gegeven ter ere van de schouwburg van Marioepol en degenen die er vermoord zijn. “Ze proberen te verbergen hoeveel mensen er werkelijk zijn omgekomen in Marioepol. Ze proberen hun misdaden te verbergen.”