Eeuwenoude filosofie verkoopt als zoete broodjes: waarom het stoïcisme anno 2022 weer een miljoenenpubliek lokt

Bestempeld worden als stoïcijn is steeds minder een belediging. Almaar meer mensen ontdekken namelijk dat stoïcijnen niet de onmenselijk emotieloze koele kikkers zijn voor wie ze worden versleten. Een ware revival van het stoïcisme leert meerwaardezoekers via populaire podcast, internationale bestsellers, cursussen en gespecialiseerde YouTube-kanalen dat de aanhangers van deze antieke Griekse filosofie vooral weerbaar in de wereld staan. Ze laten zich niet meeslepen door emoties en andere dagelijkse calamiteiten. Die weten zij met een onverstoorbare cool te verteren, zonder daarbij te vervallen in de extremen nihilisme, onverschilligheid of fatalisme.

Zo zal een woedende stoïcijn niet ontvlammen in scheldtirades maar de woede ook niet verbijten. Ze wordt beleefd maar vanop een uitgekiend afstandje. Want woede is iets destructiefs waar we ons niet door mogen laten inpakken. Door zich daarin te trainen, bereiken stoïcijnen de innerlijke rust en vrijheid die nodig zijn om een goed leven te leiden. De wereld mag ontploffen, zij lijden daar nauwelijks onder want vanbinnen cultiveren zij een kalme zee.

En wie heeft daar geen nood aan? Iedereen, denken alvast de marketeers, uitgevers, influencers, managers, lifecoaches en therapeuten die met succes inzetten op het gedachtegoed. De basis ervoor is gelegd door de Griek Zeno van Citium in de 3de eeuw voor Christus. Drie Romeinen, de vrijgelaten slaaf Epictetus, de keizer Marcus Aurelius en de filosoof Seneca maakten de leer later via hun teksten beroemd.

Zo zijn er de enorm goed verkopende ‘levensgidsen’ met veelzeggende titels als The Stoic Challenge: A Philosopher’s Guide to Becoming Tougher, Calmer, and More Resilient. Of The Daily Stoic: 366 Meditations on Wisdom, Perseverance, and the Art of Living van de marketeer Ryan Holiday, die ook het YouTube-kanaal en de podcast Daily Stoic maakt. Daarin legt hij uit hoe je je leven aangenamer maakt met stoïcijnse ‘trucs’.

Eén voorbeeld uit de befaamde Overpeinzingen van de Romeinse keizer Aurelius: ‘Leef alsof het je laatste dag is. Handel en spreek dus alsof je morgen sterft.’ Zo krijgen de kleinste dingen in je leven meer betekenis en relativeer je wat slecht loopt. Nog een keizerlijke tip: ‘Wees als de rots waartegen de golven zonder ophouden breken. Hij is onwrikbaar en eromheen komt het bruisende water tot rust.’

De rode draad is: ‘Laat je niet meeslepen.’ Of zoals de Romeinse slaaf Epictetus het noteerde: ‘We moeten zo goed mogelijk doen wat in onze macht ligt, en voor de rest met de omstandigheden omgaan ­zoals ze nu eenmaal zijn.’ 

Ook op Instagram, TikTok, in de politiek, het bedrijfsleven, de topsport, het leger, Silicon Valley en de psychotherapie is dat soort stoïcijns advies erg in trek. Want het zou helpen als ‘lifehack’ om allerlei uitdagingen aan te gaan, of het nu een depressie of een burn-out overwinnen is, een betere vriend worden, productiever zijn of zegevieren in de politieke arena, de verkoop of de Champions League. 

En in Gent is er een heus ‘stoïcijnenfestival’, Stoicon-X, dat het publiek dit weekend voor het derde jaar op rij kennis laat maken met deze filosofie.

Op het programma staat onder andere een lezing over het belang van zelfkennis. “Want als je met jezelf een goede relatie onderhoudt, heb je geen reden om weg te vluchten of om weg te zakken in verveling of zelfbeklag”, zo meldt de aankondiging. Ook kun je tijdens het festival ‘leren hoe je kwaadheid kan temperen en remediëren’.

En er zijn bruggetjes naar nu met lezingen over ‘de stoïcijnen en oorlog’ en Seneca’s lessen in zinvolle tijdsbesteding. ‘Onze inboxen onderhouden is een ware sisyfusarbeid. Het ‘druk druk druk’-discours is echter geen 21ste-eeuws fenomeen’, lezen we. ‘Door Seneca weten we dat dit debat eeuwenoud is. In plaats van je te laten opjagen, focus je volgens hem beter op gerichte activiteiten.’

“Sowieso wint publieksfilosofie aan populariteit want we gaan met onze levensvragen niet meer naar de pastoor”, zegt Thomas Lemmens van het Gentse Geuzenhuis, dat het festival mee organiseert. “En wij werken vanuit vrijzinnig humanisme. Als seculiere filosofie van zelfzorg sluit het stoïcisme daar perfect bij aan. In 2016 hadden we op de Nacht van de Vrijdenker filosofieprofessor Massimo Pigliucci (Universiteit van New York) te gast en dat legde het eerste zaadje voor het festival.”

Pigliucci heeft dan ook een groot aandeel in de trend. Zijn artikel How To Be A Stoic, in 2015 gepubliceerd in The New York Times, is zowat het meest gelezen stuk over de filosofie. Maar eigenlijk is deze leer altijd populair geweest.

Het begon dus met Zeno van Citium, een Cypriotische handelaar die rond 300 voor Christus schipbreuk overleefde en een eigen filosofieschool stichtte. Die kreeg de naam van haar locatie: de stoa of ‘zuilengang’ op de markt van Athene.

“Het werd een succes want het was een van de eerste filosofische scholen die heel sterk inzetten op filosofie als manier van leven”, zegt filosoof Geert Van Eekert (Universiteit Antwerpen). “Tot dan was filosofie metafysisch en theoretisch. De stoïcijnen en de epicuristen, die de nadruk leggen op genot, hebben dat met hun filosofie doorbroken.”

Het werk van Seneca of Marcus Aurelius is dan ook erg toegankelijk. Zelfs wie niets van filosofie kent, kan er meteen iets mee. Het wemelt van de concrete voorbeelden, oefeningen en zelfhulp avant la lettre.

“De stoïcijnen stoppen veel moeite in begeleiden”, zegt professor Oude Geschiedenis Peter Van Nuffelen (UGent). “Aurelius doet oefeningen met zichzelf. De dissertaties van Epictetus zijn gesprekken met zijn leerlingen. Ook Seneca gaat in zijn brieven aan Lucillius heel pedagogisch te werk. Welke stappen moet je nemen om te leren onderscheiden wat jou aanbelangt en wat niet? Opinies van anderen zouden er bijvoorbeeld niet toe mogen doen. Het doet denken aan psychotherapie.”

Een van de oefeningen is je voorstellen hoe een situatie, bijvoorbeeld een reis, volledig misloopt. Zo word je weerbaar tegen tegenvallers. Nog een klassieker is de wereld van bovenaf bekijken: zo besef je hoe nietig je bent en hoe relatief je zorgen zijn.

Die praktische aanpak zorgde voor succes door de eeuwen heen, net zoals het feit dat de belangrijkste Romeinse stoïcijnen uit erg verschillende sociale klassen kwamen. Wat ook je situatie is, iedereen kan een beter leven leiden door te leren meer onverstoorbaar om te gaan met zijn lot.

“Ook in de middeleeuwen werd Seneca gelezen. En onze eigen Justus Lipsius, pleitbezorger van het humanisme, deed in de renaissancetijd een deels succesvolle poging het stoïcisme te verzoenen met het christendom”, zegt Van Nuffelen.

Dat er de laatste jaren een sterke revival is, verbaast niet. “Dit is de ideale levenshouding in tijden die ons het gevoel geven dat we de greep verliezen en geen invloed meer hebben op de grote gebeurtenissen”, zegt Van Eekert. “Het is logisch dat we iets met die onmacht en frustratie doen. Het kleine geluk zoeken in waar je wel iets kan betekenen, zoals de stoïcijnen voorstellen, is dan een haalbare kaart.”

Het is ook geen toeval dat het stoïcisme doet denken aan boeddhisme en mindfulness, die eveneens in trek zijn. “Het zijn manieren om te kalmeren in een woelige wereld, maar voor sommigen zijn mindfulness en boeddhisme te zweverig. Dan is stoïcisme de seculiere variant”, zegt Lemmens.

Ondanks de grote aandacht leven er wel misverstanden. Dat komt onder andere omdat er niet één standaardwerk is met strakke regels. Iedereen plukt eruit wat in zijn kraam past. “Ook die misvattingen rechtzetten is een motivatie voor ons festival”, zegt Lemmens. 

De grootste is dat een stoïcijn een emotieloos wezen is. Begrijpelijk, want de leer zet heel erg in op ratio en vindt emoties te duchten omdat ze je beoordelingsvermogen vertroebelen. Epictetus gaat daar ver in en schrijft: ‘Ga naar huis en gooi je huisraad kapot. Je bent pas stoïcijn wanneer het je niet raakt.’

“Maar de stoïcijnen willen emoties niet weg. Ze buigen ze om naar iets nuttigs”, zegt Van Nuffelen. “Stel dat er is ingebroken. Dan is het idee om daar iets mee te doen dat jou sterkt. De stoïcijnen zeggen: ‘Kijk naar jezelf. Misschien ben je boos omdat je te veel belang hecht aan materiële welvaart.’ Die invalshoek is een manier om niet te blijven hangen in woede, angst enzovoort en om je emotionele huishouding te herkalibreren.”

Daarbij staat centraal dat je nooit echt controle hebt over een situatie maar wel over je eigen houding. Je bent verliefd en weet niet hoe de ander zal reageren, maar je kan je wel wapenen tegen ontgoocheling door je alvast voor te stellen hoe je een blauwtje loopt. Passief is de stoïcijn niet, want door beheerster met emoties om te gaan en zich voor te bereiden op tegenslag, kun je net beter handelen.

Ook niet juist is het idee dat deze leer hyperindividualistisch is. De YouTube-filmpjes over ‘hoe jij een beter leven krijgt dankzij Seneca’ en de CEO’s in techland die zweren bij Marcus Aurelius omdat hij hen helpt nog rijker te worden, lijken te wijzen op een zeer egoïstische filosofie. “Maar je kan geen stoïcijn zijn zonder je ten dienste te stellen van anderen omdat rechtvaardigheid een stoïcijnse deugd is”, zegt Lemmens.

Wel zit er een stuk fatalisme en individualisme in deze leer. Want ze stoelt op het idee van voorbestemdheid: alles ligt vast en is goed zoals het is. Een goed leven is aanvaarden wat je plaats is in dat groter geheel. Misschien wil je lang leven maar ligt het in de orde der dingen dat het goed is voor het grotere geheel dat je vandaag sterft in een gevecht. De stoïcijn, ook al is hij een slaaf, aanvaardt zijn lot maar leert vrij zijn in zijn denken.

Altijd al leidde dat tot het verwijt dat stoïcijnen ons zo aanzetten om ons terug te trekken in onze kleine privéleven en politiek engagement overboord te gooien. Die kritiek is volgens Van Eekert terecht, maar slechts deels. Want het idee van voorbestemdheid ontslaat je niet van de plicht om binnen de plaats die jou is toebedeeld het goede te doen.

“Ik volg de waarschuwing dat stoïcijnen dreigen weg te glijden in de private sfeer en ze zijn geen activistische wereldverbeteraars. Maar ik zou ze nooit onverschillig noemen”, zegt Van Eekert. “Het ideaal van menselijke verbondenheid en kosmopolitisme komt zelfs van hen. En in tegenstelling tot de epicuristen, die zich terugtrokken uit het maatschappelijke leven om zich op genot te richten, hebben de stoïcijnen zich wel politiek geëngageerd.”

Zo was Marcus Aurelius dus een keizer. Tijdens een dodelijke plaag verkocht hij de meubels van het paleis om de mensen te helpen. Seneca werkte voor keizer Nero. “Deze filosofie is dan ook een goed fundament voor een politicus. Je beseft dat je toch geen greep hebt op hoe mensen zullen reageren en daarin berust je. Die weerbaarheid maakt het net makkelijker om in de publieke sfeer je nek uit te steken en een betekenisvolle rol te spelen”, zegt Van Eekert.

Nog een misvatting is dat stoïcisme poezelig is, een indruk die kan ontstaan als je de Instagram-spreuken bekijkt. Maar het is net radicaal, zeggen de kenners. Een stoïcijn die een geliefde, een baan of een been verliest, laat zich daardoor niet ontredderen. Ook wanneer zijn kind sterft, verliest hij zich niet in verdriet.

“De antieke stoïcijnen hadden als doel deugdzaam leven door objectief en rationeel te onderscheiden wat jou aanbelangt en wat niet”, zegt Van Nuffelen. “Zelfs je kind dat sterft, belangt jou eigenlijk niet aan. Dat is het grotere geheel waar je toch geen vat op hebt. En rijkdom, gezondheid, vriendschap zijn niet goed of slecht maar neutraal. Je mag wat geld verkiezen boven geen geld, maar het voegt niets toe aan een deugdzaam leven en ernaar verlangen is te mijden.”

Dat staat haaks op de softe zelfhulp-blogs en de trendy boeken die ons willen leren hoe we succesvoller worden met stoïcisme. Kenners hebben dan ook een dubbel gevoel bij de hype die met borstbeelden van Marcus Aurelius en T-shirts met spreuken op ook een commerciële vetpot is. 

“De interesse is geweldig, maar de diepgang dreigt er wat bij in te schieten”, zegt Van Eekert. “Neem de slagzin ‘Laat alles los wat je niet kan controleren’. Volg dat en je eindigt heel eenzaam want je kan niets echt controleren. Maar je kan soms invloed hebben. Als je baas je een lastige nieuwe functie geeft, kun je denken ‘als stoïcijn laat ik dit gebeuren want ik kan mijn baas niet controleren’. Maar dat is een karikatuur. Een echte stoïcijn zou bezonnen de opties afwegen en misschien proberen te spreken met de baas als dat rationeel lijkt. En dan zou hij zich vooral wapenen tegen ontgoocheling door zich voor te stellen dat de baas uitvliegt. Maar dat krijg je allemaal niet op in een Instagram-plaatje.”