‘De wilde verhalen over zijn drugsverslaving zijn na zijn verkiezing tot president niet naar de achtergrond verdwenen’: een voorpublicatie uit de biografie van Zelensky

Vóór de oorlog deed praktisch elk optreden van Volodymyr Zelensky aan zijn verleden als acteur denken. Zijn pauzes, mimiek, toon en gebaren: er zat altijd iets theatraal in. De professionele filmshoots van de president, de manier waarop hij nieuws bracht volgens de regels van showbizz: het kwam allemaal gekunsteld en onoprecht over. Sinds 24 februari 2022, het begin van de oorlog van Rusland tegen Oekraïne, zijn al die trucs uit Zelensky’s arsenaal verdwenen. We hebben een andere mens leren kennen, met een vermoeid en ongeschoren gezicht. In kakikleurige kleren, zonder stropdas, schmink of spotlights. Een president die met zichtbare pijn praat over de Oekraïners, groot en klein, die in de maalstroom van de Russisch-Oekraïense oorlog zijn beland. Een man met échte emoties. De leider van de Oekraïense natie, die de wereld niet laat vergeten dat er in zijn land een oorlog woedt.

Nu staat de Oekraïense samenleving achter Zelensky – eensgezind, taai en onoverwinnelijk. Zo’n eendracht als in deze bloedige oorlog met Rusland heeft het land niet eerder gekend. Miljoenen mensen bieden hulp aan de soldaten aan het front en aan landgenoten die hun huis kwijt zijn. De oorlog is een volksoorlog in de ware zin van het woord geworden.

De afgelopen drie jaar heeft Zelensky een lange weg afgelegd, van acteur tot de zesde president van de Oekraïense natie. Van een man die met nieuwsgierigheid en milde spot werd ontvangen door de regeringsleiders van andere landen, tot een politicus die in het Westen op applaus wordt onthaald en die wereldleiders met trots hun vriend noemen.

Maar die metamorfose is er niet zomaar gekomen. Cruciaal in de vorming van Zelensky bleek het jaar 1995: hij was toen zeventien en raakte steeds meer gefascineerd door de theaterwereld. Hij keek vol verwondering naar KVN, een populaire tv-show – vrij vertaald: Club Opgewekt en Inventief – die al decennia op de Russische televisie te zien is. Twee of meer teams nemen het daarin tegen elkaar op en proberen elkaar met improvisatie, sketches en grappige filmpjes te overtreffen.

Maar op zijn zeventiende gebeurde iets wat voorgoed een einde zou maken aan alle onzekerheid over wat hij wilde worden – ingenieur, militair of arts. In zijn geboortestad Kryvy Rih maakte hij kennis met twee broers: Boris en Serhi Shefir, twee dertigers. Hun vader, de uitvinder Nachman Shefir, had in de Tweede Wereldoorlog tegen de nazi’s gevochten. Net als Zelensky’s vader had Nachman Shefir ervan gedroomd dat zijn jongens een serieuze invulling zouden geven aan hun leven. Serhi en Boris gingen studeren aan het instituut voor mijnbouw in Kryvy Rih. Hun vader had echter nooit kunnen vermoeden dat ze geen ijzererts omhoog zouden halen, maar wel het glanzende goud van opkomende sterren in de showbusiness, van wie Volodymyr Zelensky de belangrijkste zou blijken.

In de periode dat de broers met Zelensky kennismaakten, deden ze met een team van humoristen mee aan KVN. Twee jaar later, in 1997, zou hun gezelschap tijdens de KVN-finale in Moskou om het kampioenschap strijden. Nog een jaar later zou Zelensky met de broers het gezelschap Kvartal 95 oprichten, een team dat meedeed aan KVN en sketches en scenario’s bedacht.

Dat liep zo goed dat de broers en Zelensky in 2003 besloten om van Kvartal 95 een heus productiehuis te maken. Ze verhuisden van Moskou naar Kiev, besloten samen te werken met enkele tv-zenders en maakten films en series. In de volgende vijftien jaar leidden de drie vrienden het bedrijf met behoorlijk succes.

In 2019 wisten ze hun invloed aan te wenden om Zelensky de presidentsrace te laten winnen. Na de inauguratie van Zelensky bleef Boris Shefir bij Kvartal 95, terwijl zijn jongere broer Serhi de belangrijkste adviseur van het staatshoofd werd.

In een interview verklaarde Serhi dat hij het als zijn belangrijkste taak zag om ervoor te zorgen dat president Zelensky een gewone mens zou blijven. Andri Bohdan, de vroegere kabinetschef van de president, roemde Serhi Shefir als de betrouwbaarste persoon in de directe omgeving van Zelensky. “Je kunt Serhi zien als de mentor van Volodymyr. Bovendien is hij uiterst betrouwbaar, en gezegend met verstand én wijsheid. Hij is een wijs man en geen bureaucraat.”

De broers Shefir hebben lange tijd elke vorm van aandacht gemeden en dat was misschien maar goed ook. Want hoe zou het Zelensky zijn vergaan als Boris Shefir zich niet ná de presidentsverkiezingen, maar daarvoor al publiekelijk tegen de taalwetten had uitgesproken en de Russische president Poetin had omschreven als “een verstandige man met wie afspraken te maken waren”? Op 30 mei 2020 verklaarde Boris in een interview: “De oorlog is vooral beraamd door mensen die er iets aan willen verdienen.” En even later: “Denkt u dat Poetin een maniak is, die graag op levende mensen schiet? Wat is hij dan, een psychopaat? Nee, hij is een redelijk denkende mens. Ja, hij heeft imperiale aspiraties, maar er is wel met hem te praten. En als dat niet zo is, dan zullen we een rechtvaardige oorlog voeren. Komt het uiteindelijk niet hierop neer: met de linkerhand oorlog voeren en met de rechterhand onderhandelen? Het is belangrijk dat ten minste één van de partijen dat laatste wil, anders is er geen kans op vrede.”

Dat was het eerste, en waarschijnlijk ook laatste, interview dat Boris Shefir gaf. Daarna zag het team van Zelensky zich genoodzaakt te verklaren dat men niet akkoord ging met de zienswijze van Boris.

Toch geven de uitspraken van Zelensky’s oude kameraad een inkijk in het milieu waarin hij is opgegroeid. De beide broers Shefir waren en zijn nog steeds Zelensky’s naaste vrienden en strijdmakkers. Wie Zelensky zegt, zegt ook de gebroeders Shefir, en vice versa.

Familiegeluk

Minstens zo belangrijk in de entourage van Zelensky is Olena Kyjasjko, dezer dagen beter bekend als ‘de vrouw van’: Olena Zelenska. Op 6 september 2003 verscheen Zelensky in het gezelschap van zijn ouders op de stoep van Olena’s huis in Kryvy Rih. Gekleed in een lichtgekleurd pak en dito das, met een boeket in de hand, klaar voor de huwelijksceremonie. De achtjarige romance met Olena, die op dezelfde school als Zelensky in Kryvy Rih had schoolgelopen, naderde haar hoogtepunt. Het koppel had tientallen reizen, concerten en KVN-festivals achter de rug, gezellige avondjes en tijdelijke break-ups.

Ook al hadden ze op dezelfde school gezeten, Volodymyr en Olena leerden elkaar pas echt kennen na hun middelbareschooltijd. Hij ging rechten studeren, zij architectuur aan de universiteit. “We woonden in die tijd in dezelfde buurt”, herinnert Olena zich. “Zo leerden we elkaar beetje bij beetje kennen, begonnen we met elkaar om te gaan, en vervolgens te daten. Eerst was ik niet geïnteresseerd in een relatie, maar hij kreeg zijn zin.”

Hoewel Olena cum laude afstudeerde, werd ze geen architect. Net zoals Volodymyr geen jurist werd. In plaats daarvan koos het toekomstige echtpaar samen voor hun KVN-team, waar uiteindelijk Studio Kvartal 95 uit voortkwam. Hij werd artdirector, zij een van de scenarioschrijvers.

In 2005 kregen Olena en Volodymyr een dochtertje, Oleksandra, en in 2013 een zoontje, Kyrylo. De kinderen van de Zelensky’s zitten op een eliteschool in Kiev. Hun dochter heeft al eens mogen schitteren op het televisiescherm. In 2016 won ze in een programma van haar vader 50.000 Oekraïense hryvnia – omgerekend zo’n 1.500 euro – die ze aan het goede doel schonk. Zijn dochters deelname aan de spelshow was ook voor Zelensky een verrassing. “Zij en Olena hadden gezegd dat ze wilden meedoen, maar ik zei: ‘Geen haar op m’n hoofd!’ Bij de opnames van de eerste uitzending waren ze niet aanwezig – waardoor ik niet meer op mijn hoede was. Ik verwachtte ze niet meer. De grappen waren door Olena en een van de jongens voorbereid”, zei hij in een interview.

President

Tot de presidentscampagne stond Olena Zelenska in de schaduw van haar man. Ze vermeed de aandacht en was categorisch tegen deelname van haar man aan de verkiezingen. “Ik ben geen publieke persoon. Het is niet dat praten met de pers me stress oplevert, maar ik voel me beter achter de coulissen. Mijn man is altijd haantje-de-voorste, ik voel me beter in de schaduw. Ik ben niet het middelpunt van het feestje, ik hou niet van moppen tappen. Dat past niet bij me. Toch zijn er ook voordelen aan mijn bekendheid. Eén daarvan is de mogelijkheid om aandacht te vragen voor belangrijke sociale kwesties”, vertelde ze in een interview met Vogue in november 2019.

Olena was duidelijk bang dat Volodymyrs gooi naar het presidentschap haar man zou veranderen, en ook hun relatie en hun leven. Ze kende haar man als geen ander, zijn sterke en zwakke kanten. Daarom hoopte ze tot op het laatste moment dat hij van deelname zou afzien. “Ben je gek geworden?” was het eerste wat ze zei toen Volodymyr over het presidentschap begon.

Zelenska wist niet eens dat haar man op 31 december 2018 zijn gooi naar het presidentschap zou aankondigen. Dat hoorde ze pas de volgende dag via de sociale media. “We waren aan het skiën in Frankrijk, vierden in alle rust oud en nieuw, dronken een glas champagne en gingen slapen. En ’s ochtends zag ik al dat tumult online, ik was overdonderd en vroeg: ‘Had je me niet kunnen waarschuwen, zodat ik me mentaal had kunnen voorbereiden?’ Waarop hij zei: ‘Had ik het niet verteld? Vergeten.’

Die nieuwjaarsnacht veranderde het leven van Olena Zelenska voorgoed. Vanuit de schaduw van haar man moest ze het publieke leven betreden. Eerst verscheen ze in beeld tijdens Volodymyrs officiële kandidaatstelling, vervolgens vergezelde ze hem tijdens hun bezoek aan Parijs om de Franse president Macron te ontmoeten, later stond ze naast hem op het podium terwijl Zelensky zijn overwinningsspeech hield en haar bedankte.

Volodymyr Zelensky bekende in een interview dat hij zich gehandicapt voelt als zijn vrouw niet in de buurt is. “Ze vindt zelf dat ze weinig invloed op me heeft, maar dat klopt niet. Ik vertrouw haar volkomen”, zegt hij. “Ik hou van haar als van mezelf. Maar als je vrouw je kinderen schenkt, besef je dat je van je kinderen nog meer houdt dan van jezelf – dat is een ramp! Ik zou ze nooit willen verliezen.”

Zelf schat Zelenska haar rol in Volodymyrs presidentschap bescheiden in. Ze zegt dat ze weleens met hem kibbelt en discussieert over politieke onderwerpen, maar het ook vaak met hem eens is. “Hij is ontzettend eerlijk en een echte workaholic”, omschrijft ze haar man, en ze voegt eraan toe dat hij niet in staat is zich te ontspannen. “Het lijkt alsof hij een lolbroek is, maar als we op vakantie zijn, kan hij pas na drie dagen zijn werk loslaten en rustig om zich heen kijken.”

Roddels en drugs

Door hun nieuwe status als president en first lady moeten Zelensky en zijn vrouw ook continu afrekenen met roddels. Net op het moment dat bekend raakte dat Olena en haar 7-jarige zoon Kyrylo besmet waren met covid-19, begon het verhaal te circuleren dat Zelensky’s persvoorlichter Joelia Mendel zwanger zou zijn en mogelijk een romance met hem zou hebben. De woordvoerster zag zich gedwongen een video op te nemen waarin ze alle geruchten over haar ‘toestand’ ontkende en ze zei dat haar moeder door de geruchten haast een hartaanval had gekregen. Olena Zelenska reageerde niet, maar bleef wel de hele zomer van 2020 buiten beeld. Pas op 24 augustus, op de Oekraïense onafhankelijkheidsdag, verscheen ze weer aan de zijde van haar man.

Nog zo’n hardnekkige roddel is dat Zelensky een drugsverslaafde is. Op 8 februari 2019 kwam hij, inmiddels presidentskandidaat, aan in Lviv, waar een benefietoptreden van Kvartal 95 zou plaatsvinden. Bij de ingang van het Nationaal Circustheater werden Zelensky en zijn gevolg opgewacht door leden van patriottische groeperingen. Ze omsingelden hem en eisten dat hij zijn kandidatuur zou intrekken. Eén van hen zei: “Vova, laat je testen op drugs, en als je clean bent, dan heb je niets te vrezen.”

Vanaf dat moment werd er openlijk gediscussieerd over de vraag of Zelensky inderdaad aan drugs verslaafd was. Dat gebeurde via grappen op sociale media, filmpjes waarin Zelensky wat onhandig optrad, geruchten dat hij als acteur weleens bezoek had gekregen van de politie, enzovoort. Alles wat tegenstanders op de sociale netwerken verspreidden, was voer voor politieke influencers en campagnestrategen.

Op 31 maart, toen hij de eerste ronde achter de rug had, verscheen hij in een merkwaardige stemming op een nabespreking. Hij sprak ongedwongener dan gewoonlijk en gedroeg zich anders dan tijdens de rest van zijn campagne. ‘Aan de drugs!’ stond er op Facebook te lezen.

Omdat hij inzag dat het hem niet zou lukken om al die beschuldigingen vóór de tweede ronde adequaat te weerleggen, deed Zelensky op 3 april zélf een oproep aan tegenkandidaat Porosjenko om zich op drugs te laten testen. Tijdens een debat in het Olympisch Stadion verklaarde hij: “De kandidaten zouden verplicht moeten worden om zich medisch te laten keuren en het volk te laten zien dat er onder hen geen alcoholisten of drugsverslaafden zijn. Want het land heeft recht op een gezonde president.” Zelensky voelde aan dat hij, als hij zich niet medisch liet keuren – wat voor een presidentskandidaat overigens niet verplicht is – nog voor het einde van de campagne een deel van het electoraat zou kwijtraken.

Het campagneteam van Porosjenko reageerde positief op de oproep. Op 5 april vroeg Porosjenko aan Zelensky of hij naar de dokterspost van het Olympisch Stadion wilde komen. Maar Zelensky verscheen niet. Porosjenko liet bloed prikken, dat hij in vier verschillende ziekenhuizen zou laten onderzoeken, maar Zelensky ging naar de privékliniek Eurolab, die gerund wordt door een oude vriend. Daar werd bloed afgenomen door een masseur die ooit had deelgenomen aan het Oekraïense kookprogramma MasterChef en als acteur had meegedaan aan een tv-serie. Dat gaf alles een extra bizar tintje.

Porosjenko’s team verweet Zelensky dat hij op die manier onder een onafhankelijk onderzoek uit probeerde te komen. Wat nog meer twijfel wekte over de uitslagen van Eurolab – die op zowel drugs als alcohol negatief waren – was een onnauwkeurigheid die Zelensky’s tegenstanders ontdekten: op zijn Facebook-pagina waren de onderzoeksresultaten op 2 april 2019 gedateerd, terwijl het onderzoek pas op 5 april had plaatsgevonden. De fout werd later rechtgezet, met als excuus dat er in de privékliniek twee patiëntendossiers waren verwisseld. Dat nam echter niet het vermoeden weg dat er geprobeerd was de resultaten te vervalsen.

Het team van Porosjenko en de aan hem gelieerde media besloten het thema van Zelensky’s vermeende drugsverslaving nog een tijdje te laten rondzingen. De uitspraak ‘Zelensky is een drugsverslaafde’ was inmiddels een eigen leven gaan leiden. Tussen de eerste en tweede verkiezingsronde bleef Porosjenko op verschillende radio- en tv-stations herhalen: “Ik zeg niet dat Volodimir Zelensky drugs gebruikt, daar heb ik geen enkel bewijs voor. Wel stel ik nadrukkelijk dat de Oekraïense staatsburgers er voor 100 procent verzekerd van moeten zijn dat hun toekomstige president, die ook de toekomstige opperbevelhebber is, niet aan verdovende middelen verslaafd is.” En hoe vaker Porosjenko zei: “Zelensky is niet verslaafd”, des te meer waren veel Oekraïners geneigd te horen: ‘Verslaafd, verslaafd, verslaafd…’

Zelensky won de presidentsverkiezingen, maar de wilde verhalen over drugs verdwenen ook na zijn verkiezing niet naar de achtergrond. Zo liet de pro-Russische propagandist Anatoli Sjari medio 2020 via zijn kanaal op de mobiele berichtendienst Telegram weten dat zijn kameraden een ‘speciale operatie’ hadden uitgevoerd om in een restaurant in Odessa een urinemonster van Volodymyr Zelensky te pakken te krijgen. Sjari liet het staal naar eigen zeggen op sporen van drugs onderzoeken in twee laboratoria. Er wordt gezegd dat Sjari met de resultaten het team van Zelensky probeerde te chanteren. Als Kremlin-gezinde blogger had hij gedurende de kiescampagne op zijn YouTube-kanaal een lastercampagne tegen Zelensky gevoerd.

Op 25 februari, de dag na het begin van de Russische inval in Oekraïne, omschreef Poetin de Oekraïense regering tijdens een bijzondere bijeenkomst van de Russische Nationale Veiligheidsraad als “een bende drugsverslaafden en neonazi’s”. Op die manier blies hij de mythe rond de ‘druggebruiker’ Zelensky nieuw leven in, in een poging om zijn oorlog met Oekraïne te rechtvaardigen.

Serhi Roedenko – Zelensky, de biografie, Uitgeverij Atlas Contact.

© Humo