‘Ik zou álle subsidies uit de begroting halen waarvan ik me afvraag: ‘Moet een Vlaamse overheid zich daarmee bezighouden?’’

Als alles goed gaat, legt de Hoge Raad van Financiën (HRF) op 21 juni zijn advies voor een fiscale hervorming op het bureau van minister van Financiën Vincent Van Peteghem (cd&v). Al beweerde La Libre Belgique op dinsdag 10 mei dat advies al in handen te hebben. Het was rechtstreeks vanuit de HRF naar de krant gelekt. Hoofdlijnen: verminder de belastingen op arbeid met bijna 7 miljard euro. Compenseer dat door de btw te verhogen van 21 naar 22 procent. Schaf de aftrek voor het pensioensparen af, net als de maaltijdcheques en de fiscale aftrek voor de lening op een tweede verblijf. Belast tankkaarten en voer een milieu- en klimaatheffing in. Zoek 1,9 miljard euro aan besparingen. Regeringspartij PS reageerde meteen: ‘Inbuvable!’

“Dat document in La Libre was volledig fake”, zegt Herman Matthijs, voorzitter van de Hoge Raad en professor openbare financiën (UGent/VUB). “Over het échte advies op 21 juni leg ik op voorhand geen verklaringen af, want dan wordt onze werking onmogelijk.

“In 2020 werd er al enorm veel gelekt, net als vorig jaar. Die lekken waren tenminste nog juist. Nu was het een verkeerd document.”

Waardoor u weet wie er gelekt heeft?

“Precies. Er is nooit over dat document gestemd, sterker nog: het kwam nooit ter sprake. Het is gewoon een inventaris. In ons land bulkt het van de aftrekposten, verminderingen en uitzonderingen. Ik liet die berekenen en in kaart brengen; dat is dus dat bewuste document. Aanbevelingen zoals de verhoging van de btw naar 22 procent of de afschaffing van maaltijdcheques stonden trouwens al in ons grote rapport uit 2020.”

Wat was de bedoeling? Het advies op voorhand saboteren?

“Dat moet u vragen aan degene die gelekt heeft.”

Als u me zegt wie?

“(lacht) Voor een deel is dit gelekt omdat iemand inderdaad iets probeert tegen te houden.”

Want de in financiën onderlegde leden van de HRF hebben een politieke kleur?

“Ze zijn door de politiek geplaatst. Maar zodra een lid zelf politiek actief wordt, moet hij of zij direct vertrekken. We zijn daar zeer strikt in. Sinds ik voorzitter ben, moest ik tegen twee leden zeggen: ‘Neem ontslag.’ De ene werd schepen en de andere vertrok naar een kabinet.”

Door welke partij werd u voor de HRF gevraagd?

“Zelf zit ik in de Raad sinds 2006, eerst via het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en later via de federale overheid. Zij vroegen me. Ik heb de langste anciënniteit, vandaar dat ik nu voorzitter ben.”

De HRF adviseert als expertenpanel de minister van Financiën over fiscale en parafiscale kwesties, waarbij parafiscaal staat voor indirecte belastingen of heffingen. Wordt er naar jullie geluisterd?

“In 2021 stelden we voor om iets te doen aan de bijzondere bijdrage van de sociale zekerheid. Die is intussen gedeeltelijk afgeschaft. We gooiden de zeer gunstige auteursrechtenregeling op tafel en pleitten voor een totale afschaffing. We stelden ook voor om de fiscale gunstregimes voor sportlui af te schaffen. Dat raakte allemaal tot in de politieke arena. Maar we zijn inderdaad enkel adviserend. Het is aan de politiek om keuzes te maken en te beslissen. Wij hebben niets te zeggen, al denken sommige leden wellicht dat ze macht hebben.

“In ons rapport van 2020 stond dat onze belastingbrief volgestouwd is met honderden historisch gegroeide koterijen. Ons fiscaal systeem heeft vandaag te veel uitzonderingen. We zouden al een flinke stap vooruitzetten als onze politici een vijftigtal koterijen zouden slopen.”

Maakt u zich zorgen over de budgettaire toestand van ons land?

“We hebben een begrotingstekort van 5 procent van het bruto binnenlands product en kregen respijt van Europa tot 2024. Laat dat nu net een verkiezingsjaar zijn; wellicht beginnen ze dan niet te saneren. Maar dat het tekort aangepakt moet worden, staat als een paal boven water. Álle overheden van dit land moeten daarvoor samenwerken.

“Het Vlaamse bestuursniveau is het enige waarvan de totale schulden minder zijn dan de totale jaarlijkse inkomsten. De verhouding in Vlaanderen is 40 tegenover 50. Bij alle andere bestuursniveaus is het omgekeerd. Ik vind dat behoorlijk zorgwekkend. Er zijn niet zoveel manieren om daar iets aan te doen: ofwel worden de belastingen verhoogd, ofwel wordt er gesneden in de uitgaven, ofwel moeten we nog héél véél mensen aan het werk krijgen. Onze federale tewerkstellingsgraad is nu 70 procent. Als we erin slagen die met 5 procent te verhogen, is de helft van ons begrotingsprobleem opgelost.”

Is de economische toestand van ons land even zorgwekkend?

“We hebben net een pandemie achter de rug. Niemand had daar ervaring mee, toch hebben we die vanuit economisch perspectief relatief goed doorstaan. De boel stuikte niet in. Integendeel, de werkloosheid was nog nooit zo laag en daalt verder. De vraag is nu: stel dat er een tweede sessie van deze pandemie volgt, overleven we die dan? Want die zal natuurlijk óók handenvol geld kosten.

“Op dit moment zijn de budgettaire problemen groter dan de economische. In vergelijking met Nederland en Zweden werd er bij ons tijdens de lockdowns misschien te veel op slot gegooid. Onze budgettaire factuur had wellicht lichter kunnen uitvallen. Al vind ik niet dat we dat onze regeringen moeten verwijten, want het was een zeer uitzonderlijke tijd. Nu we na twee jaar de economische balans kunnen opmaken, vind ik dat het relatief gezien meeviel.”

Uit cijfers van Statbel blijkt dat in april 2022 het aantal faillissementen 33 procent hoger lag dan in april 2021. In vergelijking met 2020 lag het aantal zelfs 108 procent hoger.

“Een aantal bedrijven werd kunstmatig recht gehouden. Zonder die overheidssteun stonden ze wellicht vroeger voor de slachtbank. Al had dat ook een voordeel: de tewerkstelling werd zo kunstmatig langer in stand gehouden.”

Kan de oorlog in Oekraïne de plaats innemen van die ‘tweede sessie van de pandemie’ en zo ook voor ons de economische klap te veel worden?

“Dat geloof ik niet. Die oorlog duurt te lang en wordt een puur lokaal conflict. Internationaal dijt hij niet echt uit en de beurzen zullen er wel van herstellen. Tenzij Vladimir Poetin morgen kernwapens zou inzetten, natuurlijk. Al lijkt die kans me vrij klein. Wat wel kan, is dat hij chemische wapens gebruikt, net als in Syrië.”

Eigenlijk wisten wij in 1999 toch al tot wat Poetin in staat is? Toen liet hij de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny met de grond gelijkmaken.

“In de relatie met Poetin werden enorme blunders gemaakt. De Europese Unie treft schuld, met op kop Duitsland. We begaan dezelfde vergissingen in onze verhouding met China. Het is hoog tijd dat we veel economische bedrijvigheden terug naar Europa brengen.”

De gehackte data en foto’s over de zogenaamde ‘heropvoedingskampen’ voor Oeigoeren tonen het ware gelaat van het Chinese regime. Maar omwille van economische motieven kijken we liever de andere kant op?

“Westerse landen bekritiseren vooral mensenrechtenschendingen van kleine landen. We moeien ons met Rwanda en Congo, maar houden onze mond als het over China of Rusland gaat. Tegen de kleinere partners durven we zeggen: ‘Jullie moeten braaf zijn en de mensenrechten respecteren.’ Tegen de grote zwijgen we, want dan gaat het over enorme deals. Het slijk der aarde helpt ook veel ‘vergeten’.”

U zei daarnet dat de oorlog in Oekraïne evolueert naar een lokaal conflict. Maar hij heeft toch een enorme impact op de wereldeconomie, met schaarste, energieprijzen die door het dak gaan en een op hol slaande inflatie? Misschien zijn we in sneltreinvaart op weg naar een remake van de recessie van de jaren zeventig?

“De Europese Centrale Bank (ECB) pompte het voorbije decennium massaal veel geld in de economie, de zogenaamde monetaire financiering. Geen enkele econoom kon uitleggen hoe het kwam dat de inflatie niet steeg terwijl er zoveel geld werd bijgedrukt. Want normaal gezien hadden we vijf jaar geleden al getuige moeten zijn van een enorme inflatie. Die bleef uit. Tot nu? Is de plotse en gigantische opstoot van inflatie een gevolg van het feit dat we tien jaar lang gigantisch veel euro’s in het systeem pompten? Of komt het door de huidige energiecrisis? Ik denk eerlijk gezegd het laatste, waardoor we inderdaad aanbeland zijn in een remake van de jaren zeventig.

“Het hek is van de dam. Ik merk het als ambtenaar aan mijn eigen wedde: dit jaar alleen al zijn er waarschijnlijk vier automatische indexaanpassingen. Dit maakte ik nooit eerder mee. We zitten nu dus met een serieus probleem. Aan de andere kant: misschien waren sommige essentiële grondstoffen de laatste jaren veel te goedkoop. Kijk naar wat landbouwers overhielden aan hun voedingsproducten; dat was toch onleefbaar? In plaats van voedsel buiten de EU aan te kopen, is het veel verstandiger om weer zelf dichter bij huis te gaan produceren.”

Is dit ook niet hét moment voor Europa om het gaspedaal hard in te duwen bij de omschakeling naar duurzame energie?

“Wind en zon zullen nooit onze energiebehoefte voor 100 procent kunnen afdekken. Er is bij ons te lang getreuzeld over het langer openhouden van de kerncentrales. Macron heeft gelijk met zijn groots plan France 2030, met onder andere de bouw van verschillende kleine modulaire kerncentrales of SMR’s. De Duitsers begaan met hun keuze voor een totale kernuitstap een fatale vergissing. Tien procent van hun energie halen ze uit nucleair en 36 procent uit bruinkool. Dat moet allemaal dicht en vervangen worden door duurzame energie. Ik vraag me af hoe ze dat in de huidige omstandigheden kunnen bewerkstelligen. 

“De Belgische houding is hypocriet. Ja, ze willen de kerncentrales dicht. Alleen moet er dan energie ingevoerd worden uit Groot-Brittannië en Frankrijk. Laat dat nu toevallig óók kernenergie zijn. Waarom bouwen we geen nieuwe kerncentrales?”

Die kosten toch fortuinen? De in aanbouw zijnde kerncentrale in het Britse Hinkley Point zou 27 miljard kosten.

“SMR’s zijn goedkoper. Laat ons eens een ernstige discussie over die kerntaken voeren, zowel federaal, als regionaal én lokaal, dan besparen we miljarden.

“Neem de Vlaamse begroting: dit jaar wordt er 53 miljard euro uitgegeven, met 49 miljard inkomsten. Er is dus een tekort van 4 miljard. Stel dat de Vlaamse regering mij de vrije hand geeft: ‘Matthijs, zoek in onze begroting wat overtollig is.’ Ik zou er álle subsidies uithalen waarvan ik me afvraag: ‘Moet een Vlaamse overheid zich daarmee bezighouden?’ Ik eindig gegarandeerd met een overschot.”

Eindigt u dan ook niet met een economisch kerkhof? Subsidies schrappen, wil wellicht ook zeggen dat projecten opgedoekt worden en dat er jobs sneuvelen.

“Nederland en Zweden durfden het wél aan om in overheidstaken te wieden. Zijn die landen economische kerkhoven? Bij ons blijven alle subsidies ongemoeid. Alleen ontvangt iedereen elk jaar 2 procent minder. Met als gevolg dat we na een jaar of vijf allemaal tot de conclusie komen dat niets nog werkt, want niemand heeft nog voldoende middelen. Kijk naar defensie. Nu wordt er geklaagd dat het leger op apegapen ligt. Dat is toch niet verwonderlijk na jaren van besparingen? Bij de politie hetzelfde verhaal: ‘We zitten op het tandvlees.’ Waar waren we in godsnaam mee bezig? Leger en politie zijn net wél kerntaken van de overheid.

“Een kerntakendebat wordt bij ons niet alleen door de ingewikkelde staatshervorming bemoeilijkt, maar ook door de versnippering van het politieke landschap. Op Vlaams niveau bestaat de huidige coalitie al uit drie partijen. De toekomst ziet er niet rooskleurig uit: die partijpolitieke versnippering neemt bij een volgende verkiezing enkel nog toe. Er staan ons dus wellicht nog veel lange periodes van lopende zaken te wachten. Wat dan weer goed nieuws is voor de begroting. (lacht)”

Waarom?

“Omdat er dan met voorlopige kredieten gewerkt wordt. Er kan dan geen extra geld gespendeerd worden. In plaats van tijdens regeringsonderhandelingen ellenlang te palaveren zonder deftig akkoord, kan er beter meteen beslist worden om vijf jaar lang met voorlopige kredieten te werken. Als we dat na de verkiezingen van 2014 hadden gedaan, waren we in 2019 met een begrotingsoverschot geëindigd.”

Lange regeringsformaties zijn een zegen voor de begroting?

“Zeker. Een kerntakendebat kan enkel gevoerd worden bij het begin van de legislatuur. De uitkomst daarvan moet in het regeerakkoord staan. Dat geldt trouwens voor elk moeilijk dossier, of het nu over pensioen, mest of stikstof gaat. Onze huidige regeringen zijn halfweg en zitten al bijna in verkiezingsmodus.”

Begin mei riep Groen-Kamerlid Kristof Calvo de Vivaldi-partijen nochtans op om een nieuw regeerakkoord te schrijven.

“In de tweede helft van de legislatuur een nieuw regeerakkoord onderhandelen? Na opiniepeilingen die aangeven dat de krachtsverhoudingen tussen de zeven regeringspartijen aan het kantelen zijn? Het zal wel. 

“Midden juni worden de nieuwe resultaten bekendgemaakt van De Grote Peiling van VTM, HLN, Le Soir en RTL. Ik ben benieuwd wat de impact daarvan zal zijn. Stel dat een andere partij dan cd&v op 8 procent strandt. Wordt er dan ook beslist dat de voorzitter ontslag moet nemen? Ik vond het zeer verrassend dat cd&v zo makkelijk toegaf aan de slechte uitslag van De Stemming van de VRT en De Standaard. Of een peiling juist was, weet je pas op de avond van de verkiezingen. Politieke partijen zijn zo zwak geworden dat ze de waan van de dag blijkbaar niet meer aankunnen.”