"Het had waar kunnen zijn": zes lessen over fake news van VRT NWS-journalist Tim Verheyden 

Toen de Amerikaanse president Donald Trump in 2016 voor het eerst de term fake news opwierp, stortte onze VRT-collega Tim Verheyden zich in de wereld van desinformatie. 2016 bleek namelijk een kantelpunt in het informatielandschap. Natuurlijk bestonden desinformatie, propaganda en misleiding al zo lang als de mens bestaat. Maar Trumps openlijke aanvallen op onafhankelijke nieuwsmedia, luidden een nieuw tijdperk van breedgedragen mediascepsis, haat tegenover journalisten en wetenschappers, en een nieuw begrip over het concept "waarheid" in. 

Zes jaar later bundelt Verheyden zijn belangrijkste bevindingen over de strijd tegen desinformatie in zijn nieuwe boek "Het had waar kunnen zijn". Deze zes inzichten bleven hem bij.

Dat geruchten en vals nieuws grote gevolgen kunnen hebben, toonde de bestorming van het Amerikaanse Capitool vorig jaar pijnlijk aan. Toen drong een massa betogers met geweld het Congress binnen nadat Trump beweerde dat de presidentsverkiezing gestolen was.

"Desinformatie kan tot geweld leiden", zegt Verheyden. "Dat zagen we niet enkel bij het Capitool, maar in 2016 ook al bij "Pizzagate". Volgens een online complottheorie vormde de kelder van een pizzarestaurant in Washington de uitvalsbasis voor een satanisch pedofielennetwerk van belangrijke democratische politici."

"Een gewapende man heeft het bewuste restaurant toen aangevallen enkel om te ontdekken dat het gebouw niet eens een kelder had. Net als bijvoorbeeld de Proud Boys, een militiegroep met extreemrechtse achtergrond, dacht de dader wellicht dat hij mensen beschermde, terwijl hij eigenlijk afging op geruchten en complottheorieën."

Datzelfde jaar werd ook de Britse politica Jo Cox doodgeschoten door een man die zich online voedde met nazi- en complottheorieën. Een collega richtte daarna het Center for Countering Digital Hate op. Maar desinformatiecampagnes blijven helaas slachtoffers eisen. Dit jaar schoot een schutter verschillende mensen dood in het Amerikaanse stadje Buffalo nadat hij zich op het internet inlas over de Great Replacementtheorie."

Maar het hoeft volgens Verheyden niet eens altijd zo dramatisch af te lopen. "Kijk naar de discussie over kindervaccinaties en de twijfel die daar ontstond door desinformatie. Dat heeft tot conflicten binnen gezinnen geleid." 

Het idee lijkt steeds meer te leven dat er zoveel waarheden als mensen bestaan. "Opvallend veel studenten geloven niet meer dat er zoiets bestaat als een objectieve waarheid", citeert Verheyden de Gentse filosoof Johan Braeckman (UGent). Braeckman geeft zelf het voorbeeld van een man die dood op de grond neervalt. Een arts kan het overlijden vaststellen om uitsluitsel te geven: de man is dood. Dat is volgens Braeckman een objectieve en feitelijke waarheid. 

"Je kunt wel discussiëren over hoe we met de werkelijkheid moeten omgaan en of bepaalde evoluties goed of slecht zijn", zegt Braeckman. "Voor een stuk ga ik er zelfs in mee dat de waarheid in heel wat kwesties inderdaad niet bestaat. Het is goed dat dogma’s onderuit worden gehaald. Maar zeker in de menswetenschappen en de Letteren en Wijsbegeerte is de slinger te ver doorgeslagen. Laten we er toch van uitgaan dat feiten wel degelijk bestaan."

Alleen lijken dat soort feiten steeds vaker bediscusieerd te worden als hadden ze een diepe filosofische laag. "Al zit het probleem waarschijnlijk niet enkel bij die waarheden", denkt Verheyden. "Maar ook bij de personen of instanties die ze verkondigen. Wetenschappers, journalisten of onderzoekers hebben niet altijd meer de geloofwaardigheid aan hun zijde."

"Het beleid en de wetenschap hadden inderdaad ook niet altijd gelijk over het virus, maar dat is ook maar omdat de wetenschap evolueert en we er in het begin weinig over wisten." 

"Sociale media hebben een duidelijk businessmodel", stelt onze journalist. "Ze willen je zo lang mogelijk op je tijdlijn houden om onze data aan hun adverteerders aan te bieden. Zij maken winst terwijl wij na een lange werkdag lui en doelloos doomscrollen door berichten die vaak de nodige context en nuance missen.  Door algoritmes die ons berichten voorschotelen die ons steeds weer in ons eigen gelijk bevestigen, weten ze dat we blijven hangen."

De Nederlandse comedian en televisiepresentator Arjen Lubach noemt die trechter van algoritmes de fabeltjesfuik. In onderstaand fragment legt hij uit hoe sociale media mensen vrij snel mee kunnen trekken in een moeras van desinformatie. 

Kunnen we zelf dan iets ondernemen om niet meegezogen te worden door de kracht van die algoritmes? Verheyden denkt van wel. "In plaats van passief te ondergaan, kunnen we ook actief omgaan met onze sociale media. Denk aan het liken of volgen van pagina's die niet met onze eigen opvattingen overeenkomen."

Al is ook dat geen zaligmakende oplossing. "Geld van adverteerders speelt ook nog altijd een rol in wat we zien. Zelfs nadat ik bewust het algoritme probeerde te bespelen met mijn surfgedrag, kreeg ik na enkele weken toch weer dezelfde onzinnige filmpjes en advertenties te zien. We mogen trouwens ook niet vergeten dat Facebook 950 miljoen dollar winst haalt op groepen die aanleunen bij complottheorieën. Misschien is het nog het beste om af en toe onze smartphone eens aan de kant te leggen en in de echte wereld te leven." 

Neen, wetenschap is niet "zomaar wat research" vanachter een computer doen, stelt Verheyden. "Het is een spel waarin onderzoekers elkaars stellingen of ondervindingen met sterke argumenten proberen onderuit te halen. In tegenstelling tot wat mensen soms denken, zoekt de wetenschap geen bevestiging, maar gaat het juist om ontkrachting. Dus neen, wetenschappers doen niet 'zomaar wat'."

Volgens Verheyden is het dan ook niet altijd aangewezen om zelf onderzoek te doen, zoals sommige mensen bijvoorbeeld tijdens de coronacrisis deden. "Eigenlijk zouden we het internet juist moeten gebruiken omdat er zoveel waardevolle informatie is. Maar anderzijds is door de overdaad aan info alles zodanig complex geworden dat het niet langer duidelijk is wat betrouwbaar is. Als je zelf geen wetenschapper bent, zijn onderzoek en data ook bijzonder moeilijk te interpreteren. Weinigen onder ons hebben daar kaas van gegeten, ook al denken sommigen daar anders over. Wetenschapsfilosoof Maarten Boudry zei het ooit al: mensen overschatten zichzelf."

En die overschatting knaagt aan de geloofwaardigheid van de wetenschap. "De wetenschappelijke wereld is de strijd tegen het digitale monster van de desinformatie aan het verliezen", stelde Holden Thorp, hoofdredacteur van het toonaangevende vakblad Science, vorig jaar. "De enorme desinformatiemolen van de sociale media zorgt ervoor dat een deel van het publiek de wetenschap niet langer aanvaardt."

Sociale media tonen ons niet enkel een valse werkelijkheid, ze sturen ook hoe wij elkaar zien en aan politiek doen, zegt Verheyden. "Er zijn meer dan 3 miljard Facebookaccounts, 1 miljard maandelijkse Instagram-gebruikers, hetzelfde aantal TikTokkers, op Twitter zitten dagelijks meer dan 200 miljoen mensen en via WhatsApp sturen we elke dag elkaar 100 miljard berichten."

"De uitvinders van het wereldwijde web vonden dat het internet een vrijplaats moet zijn voor botsende ideeën en meningen. Dat is uiteraard fantastisch en dat is ook het idee vanwaaruit Elon Musk nu Twitter koopt. Maar kunnen we het nog wel een zinvol debat noemen als we zien tot wat sociale media geworden zijn? Zitten we niet allemaal op ons eiland van het grote gelijk en zijn 24 op 7 geconnecteerd?"

"De algoritmes van die sociale media spelen onze tegenstellingen bovendien tegen elkaar uit. De populairste meningen zijn ongenuanceerd, zwart-wit, links-rechts, blank-zwart. Binaire tegenstellingen sturen onze conversaties en interacties op het web."

De gevolgen van fake news en desinformatie raken ons tot in onze eigen sociale kringen, besluit Verheyden. "Vroeger spraken we elkaar om naar elkaar te luisteren. Nu is het luisteren om tegenargumenten te vinden. Maar dat niet alleen. We vergeten ook steeds vaker dat aan het einde van elke discussie, van elke theorie of elk debat een mens zit."

Verheyden sprak voor zijn boek met Peter Vanham, communicatiemedewerker bij het World Economic Forum. Vanham en zijn familie kwamen eind vorig in een complotstorm terecht toen internetgebruikers beweerden dat zijn vader, die viroloog is, onder een hoedje met WEF-baas Klaus Schwab samenwerkte. "Dat raakt aan een gezin", zegt Verheyden. 

Deze maand moest een minderjarige jongen dan weer onderduiken nadat hij online beschuldigd werd van het needlespiken van tieners op een Hasselts Jeugdfestival. In een ander voorbeeld moest een transgendervrouw verantwoorden waarom foto's van haar rondgingen als dader van een schietpartij in Texas. 

"Maar ook mensen die geloven in valse informatie zijn eigenlijk slachtoffer", denkt Verheyden. "Ze sluiten zich steeds verder af van de wereld en de realiteit. Ze verliezen vrienden en sluiten zich aan bij een steeds groter wordende groep van mensen die de wereld de rug toe keren."

"Het is tijd om ons enkele fundamentele vragen te stellen", vindt Verheyden. "Wat ons als maatschappij vormt, is kennis. Maar die kennisoverdracht staat steeds meer onder druk."