‘Schaamteloze propaganda’ verdooft arm Rusland: ‘Allemaal tegen nazi-Europa’

Het is stil rond het Loekodrome. Een bewaker doet in de zinderende hitte kalm zijn ronde rond de kleurige sporttempel die geheel is gewijd aan het boogschieten, een nationale sport in Boerjatië. Naast de ingang is op de muur een grote letter Z bevestigd, een symbool voor Ruslands ‘speciale militaire operatie’ tegen Oekraïne. Sinds het begin van de vijandelijkheden doet de sporthal in een buitenwijk van Oelan-Oede dienst als uitvaartcentrum voor omgekomen Russische militairen.

Onder hen is de 26-jarige Aleksej Leontjev, die hier gisteren ten grave is gedragen. Hij kwam op 10 juni om ‘bij het uitvoeren van zijn militaire taak’. Morgen is de begrafenis van nog eens zes of zeven militairen, onder hen is de 25-jarige Bair Gasanov, die een vrouw en zoontje achterlaat. In januari vertrok hij naar Belarus om deel te nemen aan een militaire oefening en vervolgens in Oekraïne te belanden. Ook sergeant Ivan Temnikov (39) vindt vanuit het Loekodrome zijn laatste rustplaats. Hij sneuvelde op 16 juni.

Enige uitweg

“De biografieën van veel omgekomen militairen lijken als twee druppels water op elkaar”, zegt de plaatselijke journalist Karina Pronina. “Zo iemand is meestal geboren in een dorp, heeft daar de school afgemaakt en meestal een technisch beroep geleerd of de landbouwacademie gedaan. Daarna is hij opgeroepen voor het leger. Sommigen tekenen meteen een contract, anderen proberen als burger aan de bak te komen en keren uiteindelijk toch weer terug naar het leger. Er is vaak gewoon geen ander werk.”

Ze vertelt over Amgalan Toedoepov, die als gymleraar 7.000 roebel in de maand verdiende, omgerekend ruim 100 euro. Daarvan moest hij zijn eigen gezin en ook de kinderen uit zijn eerste huwelijk onderhouden. Het leger was feitelijk zijn enige uitweg, want daar kreeg hij maandelijks rond de 50.000 roebel. Hij sneuvelde op 12 maart, 34 jaar oud.

Boerjatië is een van de armste regio’s van Rusland. De Siberische deelrepubliek ligt ingeklemd tussen het Bajkalmeer en Mongolië, op pakweg vierduizend kilometer ten oosten van Moskou. Het gebied is bijna zo groot als Duitsland, maar telt maar een miljoen inwoners. Ongeveer de helft woont in de snel uitdijende hoofdstad Oelan-Oede. Wie de mogelijkheid heeft, trekt van hier naar andere Siberische steden als Irkoetsk of Novosibirsk, of nog verder naar Moskou of St. Petersburg. Veel Boerjaten werken in ploegendienst op de Siberische olievelden, anderen zoeken hun heil in Zuid-Korea.

Sterk patriottisme

Pronina en haar collega’s houden op hun door de overheid geblokkeerde nieuwssite nauwgezet bij hoeveel militairen uit Boerjatië zijn omgekomen in Oekraïne. Publicatie van die gegevens is verboden in Rusland, maar de journalisten zijn vastbesloten zolang mogelijk door te gaan. “We hebben natuurlijk lang overlegd, ook met juristen, over de mogelijke gevolgen. Een proces-verbaal, een rechtszitting, een boete. Maar zolang het mogelijk is, gaan we er natuurlijk mee door. Want dit is belangrijk, dit is een tijdsdocument.”

De teller staat inmiddels op rond de tweehonderd. Het aandeel gesneuvelde militairen uit Boerjatië, net als andere arme regio’s als Dagestan en Kalmykië, is buitenproportioneel groot. “Dat is natuurlijk schokkend”, zegt Pronina. “Tijdens de oorlog in Afghanistan zijn er 26 mensen uit Boerjatië omgekomen, en die oorlog duurde tien jaar. Nu zijn er na een paar maanden al tweehonderd jongens gewoon niet meer.”

Het blijft haar oprecht verbazen dat dit grote aantal doodskisten uit Oekraïne geen publieke discussie op gang heeft gebracht. Het narratief van de staatstelevisie, gecombineerd met de wens althans enige zin te ontdekken in de vroegtijdige dood van een geliefde, blijkt al te sterk. “Bij niemand hier proef je ook maar de minste twijfel dat hun omgekomen familielid een held was die zijn land heeft verdedigd. De mensen zijn ervan overtuigd dat het in Oekraïne verschrikkelijk is, dat daar nazi’s aan de macht zijn en dat hun familieleden in het leger helden zijn die Rusland en ook de gewone Oekraïners beschermen. En dat sentiment, dat niveau van patriottisme, wordt steeds sterker.”

‘Boerjaatse vuist’

In Oelan-Oede valt er niet aan te ontkomen. De verwijzingen in het straatbeeld naar de Russische ‘operatie’ in Oekraïne zijn alom aanwezig. De sokkel van de gigantische Leninkop op het centrale Plein der Sovjets is getooid met een enorme letter V, nog zo’n symbool van de Russische ‘operatie’. Op een gebouw aan het plein staan patriottische leuzen waarin ook de letters Z en V zijn verwerkt, met de hashtag ‘we laten onze mensen niet in de steek’. In een kiosk vlakbij worden speldjes verkocht met dezelfde letters, die je ook voortdurend tegenkomt op personenauto’s en bussen. En honderd meter van het plein staat een groot reclamebord met een foto van een stoere militair en de oproep om een contract te tekenen bij het leger. “Dat is een goede zaak”, staat er met grote letters.

Het hoofd van Boerjatië, Aleksej Tsydenov, noemt de miljoen inwoners van zijn republiek veelbetekenend ‘onze Boerjaatse vuist’. De plaatselijke autoriteiten doen er alles aan om het patriottische vuur aan te wakkeren, vaak door de strijd in Oekraïne te vergelijken met de Grote Vaderlandse Oorlog, zoals de Tweede Wereldoorlog in Rusland wordt genoemd.

Als Rusland (net als Oekraïne en Belarus) op 22 juni de Duitse inval van 1941 herdenkt, bezoekt Tsydenov in Oelan-Oede het Park van de Overwinning om een brandende kaars te plaatsen bij het hoofdstedelijke oorlogsmonument. “Hitlers troepen en het volledige industriële potentieel van Europa waren toen tegen ons”, betoogt hij tijdens de ceremonie, wanneer de klanken van bekende Sovjet-oorlogsliederen en het Russische volkslied zijn verstomd. In Oekraïne is volgens hem “het fascisme tot bloei gekomen en dat bedreigt nu Rusland. En Rusland vecht, net als in de jaren van de Grote Vaderlandse Oorlog, met de verenigde kracht van Europa.”

Nauwelijks tegengeluid

Zjambal-Zjamso Zjanajev bedient zich van soortgelijke retoriek. Hij leidt de Boerjaatse tak van de veteranenorganisatie Strijdende Broederschap, waarvan inmiddels meer dan honderd leden als vrijwilliger naar het front zijn vertrokken. “Om het moederland te redden”, zegt Zjanajev na de ceremonie. “Iedereen begrijpt dat we alleen samen zijn opgewassen tegen zo’n sterke tegenstander als de NAVO.” Ruslands ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne is volgens hem ‘bijna een echte oorlog’. “Als wij die oorlog verliezen, verliezen wij ons moederland. De speciale militaire operatie is te vergelijken met de Grote Vaderlandse Oorlog.”

Tegengeluiden zijn er nauwelijks in Boerjatië. Op een stille plek langs de rivier de Oeda heeft iemand inderhaast een leus op een muurtje gekalkt. “Moord en verwoesting, is dat wat jullie wilden?”, staat er. En: “Oorlog leidt niet tot vrede.” Maar het is een zeldzame uiting van protest, die hooguit wordt opgemerkt door een schaarse voorbijganger.

“Op 6 maart was er een kleine demonstratie hier op het plein, er waren niet veel mensen”, zegt Anna Zoejeva, die eerder bij de lokale televisie werkte, maar daar vertrok, omdat ze weigerde voor de camera leugens te verkondigen. Zij en haar directe omgeving zijn geschokt door het geweld tegen Oekraïne, maar haar bejaarde ouders geloven de officiële berichtgeving. “Zij hebben het gros van hun leven in de Sovjet-Unie gewoond. Natuurlijk zijn ze gewend om naar de televisie te kijken, ze beschouwen dat als een betrouwbare bron van informatie. Ze geloven daadwerkelijk dat er in Oekraïne nazi’s zijn. Dat is een tragedie. Eerst maakte ik daar ruzie over, maar ik heb begrepen dat dat niet de juiste weg is. Ze hebben 22 jaar lang dagelijks die schaamteloze propaganda aangehoord. Ze zijn niet schuldig, want ze ontberen de nodige routine om elders informatie te zoeken.”

‘Klinkklare leugens’

Toch gelooft Zoejeva niet dat de ‘speciale operatie’ hier werkelijk zulke brede steun geniet als de autoriteiten willen doen geloven. De angst voor vervolging legt velen het zwijgen op. Een handvol inwoners van Boerjatië is sinds begin maart vervolgd wegens het ‘discrediteren’ van de Russische strijdkrachten, nadat ze in het openbaar of op sociale media hun onvrede hadden geuit over het Russische optreden in Oekraïne.

Onder hen is Sergej Levitski, tot dit voorjaar de gevierde artistieke leider van het Russische Dramatheater in Oelan-Oede. Op zijn eigen Telegram-pagina toonde hij zich geschokt over het grote aantal in Oekraïne gesneuvelde militairen uit Boerjatië en eiste hij een eind aan de ‘operatie’. Het bleef niet onopgemerkt. Levitski, net vader geworden, kreeg tot tweemaal toe een forse boete, werd ontslagen uit het theater en het Cultuurinstituut waar hij lesgaf. Hij verloor in een klap al zijn inkomsten.

“Onze regering heeft onherstelbare schade aangericht”, zei Levitski begin juni in de rechtbank. “Natuurlijk, je kunt wetten aannemen tegen andersdenkenden, wat ook is gebeurd, en op basis van een van die nieuwe wetten word ik nu vervolgd. En ja, je kunt iemand daarmee het zwijgen opleggen. Maar iemands innerlijke overtuiging kun je er niet mee wegnemen. Je kunt niet met geweld een weldenkend mens dwingen om in klinkklare leugens en absurditeiten te geloven.”

Geelblauwe hoofddoek

Blogger Lilia Donskaja is wegens hetzelfde vergrijp al tweemaal beboet, hoewel ze de eerste keer enkel instemmend knikte toen een plaatselijke activist een buschauffeur met klem verzocht een prominente letter Z uit zijn bus te verwijderen. De chauffeur schakelde de politie in en kort daarop kreeg ook Donskaja een proces-verbaal in de bus. Beide boetes kostten haar in totaal al 80.000 roebel, in de arme republiek een klein vermogen. “En dat alleen maar omdat ik mijn verontwaardiging heb laten horen over de oorlog, over dat er mensen omkomen, kinderen. En hier worden intussen autorally’s en concerten georganiseerd ter ondersteuning van de ‘speciale operatie’. Waarom?”

Donskaja zegt dat ze zeker niet van plan is om een blad voor de mond te nemen. Ook daarom draagt ze demonstratief een geelblauwe hoofddoek, in de kleuren van de Oekraïense vlag. “Ze kunnen me opsluiten of me ergens in een portiek in elkaar slaan, maar dat deert me niet. Ik heb de jaren 90 overleefd, toen ik in de handel zat en steeds te maken had met bandieten, dieven, corrupte politie. En toen was ik ook niet bang.”